ملاحظاتی در تاریخ کودکی عصر صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیاردانشگاه لرستان

2 کارشناسی ارشد تاریخ دانشگاه اصفهان

چکیده

ترسیم ابعاد دنیای کودکان در دورۀ صفوی، همچون تاریخ زنان، اغلب در ارتباط با وقایع دربار و بزرگان ثبت و ضبط شده است. منابع تاریخی از جمله گزارش‌های سیاحان و سفرنامه‌نویسان در خصوص تاریخ کودکان عصر صفوی از جمله تعریف دقیق این دوره، حدودوثغور سنّی و تمام ویژگی‌های کودکان، استقلال کافی را ندارد اما به‌کرّات به مزایا و معایب کودکان دربار اعم از شاهزادگان و سایر کودکان وابستگان به دربار اشاره کرده‌اند. بااین‌حال اشارات پراکنده تا حدودی تکافوی چهره‌نمایی از حیات اجتماعی کودکان عامه و غیردرباری را نیز نشان داده است. این مقاله ضمن توجه به اهمیت تاریخ کودکی، تلاش می‌کند تا به این سؤال پاسخ دهد که مزایا و بلایای تاریخ کودکان دربارِ صفوی چگونه رقم خورده است؟ و نیز کیفیت حیات اجتماعی کودکان غیر‌دربار چگونه بوده است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد کودکان دربار در نوع شاهزادگان اگرچه از نظام ‌تعلیم‌وتربیت پیشرفته و مناسبی برخوردار بوده‌اند اما در روند بحران جانشینی و کشمکش‌های خونین و نیز از نیمۀ دوم عصر صفویان با قرار گرفتن در چنبرۀ ‌حرم‌سرا، دچار بحران و آسیب جدی شده‌اند که اغلب منجر به قتل، مقطوع‌النسلی و کوری کودکان می‌شد و در واقع تربیت کودکی ‌آن‌ها مغایر با تربیت سیاسی و امور مملکت‌داری بود. مصائب کودکان وابسته به دربار از جمله غلام‌بچه‌ها، کالای جنسی شدن و اعتیاد ‌آن‌ها بوده است. در نوع کودکان ‌غیردرباری اگرچه تاحدودی اشتراکاتی از جمله در ‌تعلیم‌وتربیت، متون درسی و مذهبی با کودکان دربار داشته‌اند اما مخاطرات بیماری، جنگ و قحطی و تجاوز جنسی ‌آن‌ها را تهدید می‌نمود. در عوض این کودکان از آزادی، فعالیت و روابط اجتماعی بیشتری برخوردار بوده‌اند. روش پژوهش در این مقاله کتابخانه‌ای و مبتنی بر تحلیل تاریخی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Considerations in the Childhood History of the Safavid Era

نویسندگان [English]

  • shahab shahidani 1
  • matin sadat eslahi 2
  • mahshid sadat eslahy 2
1 Assistant Professor Lorestan University
2 Master of History, University of Isfahan
چکیده [English]

The depiction of the dimensions of the world of children in the Safavid period, such as the history of women, has often been recorded in connection with the events of the court and the elders. Historical sources such as the reports of the travelers and travel writers on the history of children of the Safavid era, including the precise definition of this period, the age limits and all the characteristics of children, do not have enough independence, but repeatedly the advantages and disadvantages of the children in the court, including the princes and other children of the courtiers have been mentioned. Scattered allusions, however, have to some extent reflected the social life of the ordinary and non-court children. This article, while considering the importance of childhood history, tries to answer the question of how the advantages and disasters of the children's history in the Safavid court were determined. It also examines the quality of social life of non-court children. The findings of the study show that the court children including the princes, although enjoyed an advanced and appropriate education system, but in the process of crisis of succession and bloody conflicts and also, from the second half of the Safavid era, by being in the circle of the harem, have suffered from a crisis and serious damage, which often led to murder, mutilation and blindness of the children. Sufferings of the court-affiliated children included becoming child slaves, a sexual commodity and also addiction. In the case of non-court children, although they had some commonalities with the court children, such as in education, textbooks, and religion, they were at risk of disease, war, famine, and rape. Instead, these children enjoyed more freedom of activities and social relationships. This is a library research based on the historical analysis.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Safavids
  • Child
  • Court
  • Princes
  • Iran
منابع
کتاب
-     ابن بی بی، یحیی بن محمد (1350)، مختصر سلجوقنامه، به کوشش محمد جواد مشکور، تبریز، کتابفروشی تهران.
-     استیرنس، پیتر (1388)، دوران کودکی در تاریخ جهان، ترجمه سارا ایمانیان، تهران، اختران.
-     افوشته‌ای نطنزی، محمود بن هدایت‌الله (1350)، نقاوهالآثار فی ذکرالاخیار، به اهتمام احسان اشراقی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
-     امینی‌، ابراهیم ‌بن‌ میر جلال‌الدین (1383)،  فتوحات شاهی(تاریخ صفوی از آغاز تا سال 920 هـ. ق)، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-     اولئاریوس، آدام (1369)، سفرنامه آدام اولئاریوس، ترجمه حسین کردبچه، جلد2، تهران، شرکت کتاب برای همه.
-     آژند، یعقوب (1379)، تاریخ ایران دوره تیموریان، تهران، جامی.
-     بدلیسی، شرف الدین (1343)، شرفنامه، به اهتمام محمد عباسی، تهران، علمی.
-     بنداری، فتح بن علی (1356)، تاریخ سلسله سلجوقی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
-     بهبهانی، میرزا عبدالنبی شیخ الاسلام (1389)، بدایع الاخبار (وقایع بهبهان در زمان حمله محمود افغان)، مقدمه، تصحیح و توضیحات سید سعید میر محمد صادق، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
-     پستمن، نیل (1378)، نقش رسانههای تصویری در زوال کودکی، ترجمه صادق طباطبایی، تهران، انتشارات اطلاعات.
-     تاورنیه، ژان باتیست (1382)، سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، تهران، نیلوفر.
-     تتوی، قاضی احمد و آصف خان قزوینی (1382)، تاریخ الفی، تصحیح غلام رضا طباطبایی مجد، جلد8، تهران، علمی و فرهنگی.
-     ترکمان، اسکندر منشی (1350)، تاریخ عالم آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، جلد1و2، تهران، امیرکبیر.
-     ‌ تکتاندرفون‌دریابل‌، گئورگ‌ (1351)، ایترپرسیکوم «گزارش سفارتی به دربار شاه‌عباس اول»، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
-     جزایری، سید نعمت الله (بی‌تا)، الانوار النعمانیه، جلد4، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
-     جنابدی، میرزا بیگ بن حسن (1378)، روضه‌الصفویه، تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد، تهران، موقوفات دکتر محمود افشار.
-     جیمز، آلیسون و کریس جنکس و آلن پروت (1383)، جامعه‌شناسی دوران کودکی (نظریه‌پردازی درباره دوران کودکی)، مترجمان علی‌رضا کرمانی و علی رضا ابراهیم آبادی، تهران، نشر ثالث.
-     حاتمی، زهرا (1395)، تاریخ کودکی در ایران (از آغاز عصر ناصری تا پایان دوره رضا شاه)، تهران، علم.
-     حزین، محمدعلی بن ابی‌طالب (1332)، تاریخ حزین (شامل اواخر صفویه فتنه افغان، سلطنت نادرشاه و احوال جمعی از بزرگان)،اصفهان، تایید.
-     حسینی منشی، محمد میرک بن مسعود (1385)، ریاض‌الفردوس خانی، تصحیح ایرج افشار و فرشته صرافان، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
-     دانش‌پژوه، محمدتقی (1345)، بحرالفوائد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-     دلاواله، پیترو (1370)، سفرنامه پیترودلاواله، ترجمه و حواشی از شجاع‌الدین شفا، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-     دهخدا، علی‌اکبر (1354)، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران.
-     رازی، امین احمد (بی‌تا)، هفت اقلیم، تصحیح و تعلیق جواد فاضل، تهران، انتشارات علم.
-     روملو، حسن (1357)، احسن‌التواریخ، به اهتمام عبدالحسین نوایی، جلد2، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-     سانسون (1364)، سفرنامه سانسون، ترجمه دکتر تقی تفضلی، تهران، انتشارات ابن سینا.
-     سعدی، مصلح الدین (1369)، گلستان، بی جا، خوارزمی.
-     سفرنامه ونیزیان در ایران (1349)، ترجمه دکتر منوچهر امیری، تهران، نشر خوارزمی.
-     شمیسا، سیروس (1381)، شاهدبازی در ادبیات فارسی، تهران، انتشارات فردوس.
-     سیریل، الگود (1386)، طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاویدان، تهران، دانشگاه تهران.
-     شاردن، ژان (1372)، سفرنامه شوالیه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، جلد1-4، تهران، توس.
-     شاملو، ولی‌قلی‌ بن‌ داودقلی (1375)‌،قصص‌الخاقانی، جلد ۱، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-     شاه آبادی، حمیدرضا (1382)، مقدمه‌ای بر ادبیات کودک؛ بحثی در شناخت مفهوم دوران کودکی، تهران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
-     شبانی، احمد (1395)، کودکی‌زدایی در کتاب‌های درسی ابتدایی ایران، تهران، آگاه.
-     شرلی، آنتونی (1387)، سفرنامه برادران شرلی، ترجمه آوانس، به کوشش علی دهباشی، تهران، نگاه.
-     صائب، محمد علی (1364)، دیوان صائب تبریزی، به کوشش محمد قهرمان، تهران، علمی و فرهنگی.
-     صفوی، سام میرزا (1314)، تحفه سامی، به اهتمام وحید دستگردی، تهران، ارمغان.
-     صفوی، طهماسب بن اسماعیل (1363)، تذکره شاه‌طهماسب، با مقدمه امرالله صفوی، تهران، شرق.
-     طوسی، نصیرالدین (بی‌تا)، اخلاق ناصری، به کوشش وحید دامغانی، تهران: موسسه مطبوعاتی فراهانی.
-     عمادالدین شیرازی، محمود بن مسعود (1388)، رساله افیونیه، تصحیح رسول چوپانی، امید صادقپور و وجیهه پناهی، تهران، المعی.
-     غزالی، محمد (1354)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
-     غفاری قزوینی، احمد (1343)، تاریخ جهان‌آرا، تهران، کتابفروشی حافظ.
-     غفاری کاشانی، قاضی احمد بن محمد (1414)، تاریخ نگارستان، تصحیح مرتضی مدرس گیلانی، تهران، کتابفروشی حافظ.
-     فلسفی، نصرالله (1347)، زندگانی شاه‌عباس اول، جلد1، تهران، دانشگاه تهران.
-     فلور، ویلم ام (1367)، اشرف افغان در تختگاه اصفهان‌ (به روایت شاهدان هلندی)، تهران، توس.
-     فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1387)، مجموعه رسائل (1)، تهران، مدرسه عالی شهید مطهری.
-     فیگوئروآ، دن گارسیا (1363)، سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگوئروآ، مترجم غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو.
-     کارری، جملی (1383)، سفرنامه کارری، مترجم عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تهران، علمی فرهنگی.
-     کمپفر، انگلبرت (1363)، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی.
-     کورسارو، ویلیام ای. (1393)، جامعه‌شناسی کودکی، مترجمان علی رضا کرمانی و مسعود رجبی اردشیری، تهران، نشر ثالث.
-     گیدنز، آنتونی (1386)، جامعه‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نی.
-     گیلانتز، پطرس دی سرکیس (1371)، سقوط اصفهان، اصفهان، گلها.
-     لاکهارت، لارنس (1368)، انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، ترجمه مصطفی قلی عماد، تهران، مروارید.
-     لاهجی، علی بن شمس‌الدین بن حاجی حسین (1352)، تاریخ خانی، تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
-     متی، رودی (1398)، تفریحات ایرانیان (مسکرات و مخدارت از صفویه تا قاجار)، ترجمه مانی صالحی‌علّامه، تهران، نشر نامک
-     محتشم، علی بن احمد (1344)، دیوان مولانا محتشم کاشانی، به کوشش مهر علی گرگانی، تهران، سنایی.
-     ممبره، میکله (1393)، سفرنامه میکله ممبره، ترجمه ساسان طهماسبی، اصفهان، بهتا پژوهش.
-     منشی قزوینی، بوداق (1378)، جواهرالاخبار، مقدمه، تصحیح و تعلیقات حسن بهرام نژاد، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب.
-     منشی قمی، احمد بن حسین‌ (1383)، خلاصه‌التواریخ، جلد۲، تهران، دانشگاه تهران.
-     موسوی فندرسکی، ابوطالب بن میرزا بیک (1388)، تحفه‌العالم، به کوشش رسول جعفریان، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
-     میرزا سمیعا (1368)،تذکره‌الملوک، به کوشش سید محمد دبیر سیاقی، تهران: امیرکبیر.
-     ناشناس (1364)،جهانگشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل)، مقدمه و پیوستها الله دتا مضطر، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
-     ناشناس (1384)، عالم‌آرای شاه اسماعیل، تصحیح اصغر منتظر صاحب، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
-     نصرآبادی، محمدی طاهر (1379)، تذکره نصرآبادی، به کوشش احمد مدقق یزدی، یزد، دانشگاه یزد.
-     نصیری، محمدابراهیم بن زین‌العابدین (1373)، دستور شهریاران (سال‌های 1105 تا1110 هـ. ق پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی)، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
-     واله اصفهانی، محمد یوسف (1372)، خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
-     وحید قزوینی، محمد طاهر بن حسین (1329)،عباسنامه، به تصحیح ابراهیم دهگان، تهران، کتابفروشی داوودی.
-     وحید قزوینی، محمدطاهر بن حسین (1383)،تاریخ جهان‌آرای عباسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى‌.
-     ورسلی، پتر (1373)، جامعه‌شناسی مدرن، ترجمه حسن پویان، جلد1، تهران، انتشارات چاپخش.
-     یزدی، شرف‌الدین علی (1387)، ظفرنامه، جلد2، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
مقالات
-     اسدی، لیلا سادات (1386)، «بررسی مفهوم کودک با رویکرد به حوزه کیفری»، فقه و حقوق خانواده، شماره 45 و 46.
-     باستانی پاریزی، محمد ابراهیم (1353)، «کتب اخلاقی و مشکلات خانواده‌ها (سیاست اهل و اهل سیاست در کتب اخلاقی فارسی)»، مکتب مام، شماره 58.
-     بهرام نژاد، محسن و سارا داراب زاده (1393)، «بررسی جایگاه اجتماعی- تربیتی لله در دوران صفوی: امیران قزلباش و غلامان ‌حرم‌سرا»، مطالعات تاریخ فرهنگی، شماره 19.
-     بیانی، خان بابا (1319)، «روش آموزش در دوره صفویه»، آموزش‌وپرورش، وزارت فرهنگ، شماره 1.
-     تابش، یعقوب و سید هاشم آقاجری و عطاءالله حسنی (1396)، «پیدایی و شیوع اعتیاد به افیون در عصر صفوی»، تاریخ ایران، شماره 21.
-     تکمیل همایون، ناصر (1387)، «آموزش‌وپرورش کودکان و نوجوانان در عصر صفویه»، پژوهش نامه تاریخ، شماره 5.
-     رحمانیان، داریوش و زهرا حاتمی (1395)، «بازی و سرگرمی کودکان در ایران (1285-1320ش)»، جستارهای تاریخی، شماره 2.
-     سجادیه، نرگس و سعید آزاد منش (1395)، «زیرساخت‌های مفهومی دوران کودکی در تطور تاریخ: به‌سوی مفهوم پردازی اسلامی از کودکی»، فلسفه تربیت، شماره 1.
-     شایسته فر، مهناز و محمد خزائی و شهین عبدالکریمی (1393)، «بررسی جایگاه اجتماعی زنان و کودکان در دوره شاه‌طهماسب صفوی (930-983ق) بر اساس تطبیق نگاره‌های نسخ شاهنامه طهماسبی و هفت اورنگ جامی»، زن در فرهنگ و هنر، شماره 2.
-     قایمی، علی (1373)، «اقامه نماز در دوران کودکی و نوجوانی»، پیوند، شماره 184.
-     گلشنی، عبدالکریم (1349)، «تشکیلات آموزشی ایران در دوره صفویه»، خرد و کوشش، شماره 1.
-     وثیق، بهزاد و رضا قدردان قراملکی (1395)، «مفهوم آموزش و تأثیر آن در معماری مدارس اسلامی (مقایسه تطبیقی مدارس سلجوقی و صفوی)»، پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره12.
مجموعه مقالات
-     ترکمنی آذر، پروین، (1383)، «خاندان صفویه و شیعیان گیلان»،به اهتمام مقصود علی صادقی، مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، تبریز، ستوده.
منابع انگلیسی
-     Nasman, E. (1994), Individualisation and Institutionalisation of Childhood in Todays Europe. In j. Qvortrup M. Bardy, G. sgritta and H. Wintersberger (eds), Childhood Matters, Aldershot: Avebury.
-     Rose, N. (1989), Gouerning the Soul, London: Routledge. ـvisioning women and social change:
-     Thorne, b. (1987), Revisioning women and social change: Where are children? Gender & Siciety
-     Ritchie, O. anr Kollar, M. (1964), The Sociology of Childhood, New York: Appleton Century Crofts.
-     Cart Wright, John (1977), The peachers Travels, New Jersy Amsterdam.
-     Matthee, Rudi (2005), The pursuit of pleasure: Drugs and Stimulants in Iranian History. 1500-1900. Princeton & Oxford: Princeton Univercity Press.
-     Minorsky, V (1980), (Translated and explained by). Tadhkirat Al - Manuluk: A Manual of safavid Administration Cambridje : E.j.w. Gibb Memorial trust.