تحولات زبانی آذربایجان در ‌تاریخ‌نگاری ‌محمدجواد مشکور

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه تبریز

2 دانشیاردانشگاه تبریز

3 دانشیار دانشگاه تبریز

چکیده

‌محمدجواد مشکور (1297-1374ش.) از جمله مورخان آکادمیک و دانشگاهی معاصر است که طی چهار دوره فعالیت علمی و دانشگاهی، مسائل و موضوعات مختلفی از تاریخ ایران را از دورۀ باستان تا معاصر بررسی کرده است. با عنایت به وسعت و گستردگی موضوعی تحقیقات مشکور، در پژوهش حاضر، ‌تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری وی در رابطه با موضوعات و مسائل فرهنگی مربوط به تاریخ و زبان آذربایجان بررسی شده است. طی دوره دوم پهلوی که عصر غلبۀ رویکرد ناسیونالیستی در ‌تاریخ‌نگاری رسمی و دانشگاهی ایران بود، یکی از ‌مهم‌ترین مسائل، نحوه پرداختن به ‌مسئلۀ زبان و هویت ترکی در آذربایجان بود. از جمله ‌مهم‌ترین تلاش‌ها در این زمینه، اثبات هویت فرهنگی و زبانی آذری، ‌به‌عنوان شاخه‌ای از زبان‌های پهلوی باستان، برای آذربایجان بود. رویکردی که نتیجه آن نفی زبان و هویت ترکی از آذربایجان بود. ‌محمدجواد مشکور همسو با شرایط زمانه، بخش مهمی از تحقیقات خود را به تاریخ گویش آذری در آذربایجان و نسبت و رابطۀ آن با زبان ترکی اختصاص داد. وی در خصوص تحول زبان مردم آذربایجان در بستر تاریخ، قائل به چندین دورۀ تاریخی است. دورۀ اول تاریخ پیشاآریایی است که در آن، زبان رایج در آذربایجان ماننایی و اورارتویی بود. دورۀ دوم مربوط به مهاجرت اقوام آریایی و تاریخ باستان ایران است که طی آن زبان «مادی- پهلوی» به زبان رایج آذربایجان تبدیل شد. با گذار جامعۀ ایرانی از دورۀ باستان به دورۀ اسلامی، شاخه‌ای از زبان «مادی-پهلوی» در آذربایجان تداوم یافت که مشکور آن را « فهلوی آذری» عنوان کرده است. به نظر وی از دورۀ سلجوقیان، با استقرار ترکان اغوز در آذربایجان، زبان ترکی به‌صورت تدریجی در آذربایجان رواج یافت و طی دورۀ صفویه ‌به‌عنوان زبان غالب، جایگزین «فهلوی آذری» شد. مشکور زبان ترکی رایج در آذربایجان کنونی را «ترکی آذری» عنوان کرده و آن را حاصل ادغام «ترکی غزی» با گویش «فهلوی آذری» دانسته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Linguistic developments in Azerbaijan in the historiography of Mohammad Javad Mashkour

نویسندگان [English]

  • Farhad Jafari 1
  • naser sedghi 2
  • mohammad Salmasizadeh 3
  • vali Dinparast 3
1 PhD student in History, University of Tabriz
2 Associate Professor, University of Tabriz
3 Associate Professor, University of Tabriz
چکیده [English]

Mohammad Javad Mashkour (1297-1374 AD) is one of the contemporary academic and university historians who studied various issues and topics in the history of Iran from ancient to contemporary during his four periods of scientific and academic activities. Considering his wide research scope, in the present study, Mashkour's historiography and historical view in relation to the cultural issues and issues related to the history and language of Azerbaijan were studied. During the second Pahlavi period, which was the era of the dominance of the nationalist approach in the official and academic historiography of Iran, one of the most important issues was how to deal with the issue of Turkish language and identity in Azerbaijan. One of the most important efforts in this field was to prove the cultural and linguistic identity of Azeri, as a branch of the ancient Pahlavi languages for Azerbaijan, an approach that resulted in the denial of the Turkish language and identity to Azerbaijan. Mohammad Javad Mashkour, in line with the conditions of the time, devoted an important part of his research to the history of the Azeri dialect in Azerbaijan and its relation to the Turkish language. Regarding the evolution of the language of the Azerbaijani people in the context of history, he believes in several historical periods. First era is a pre-Aryan history in which the common language in Azerbaijan was Manna and Urartian. The second period is related to the migration of Aryan tribes and the ancient history of Iran, during which the "Median -Pahlavi" language became the common language of Azerbaijan. With the transition of the Iranian society from the ancient period to the Islamic period, a branch of the Median - Pahlavi language continued in Azerbaijan, which Mashkour called it "Azeri Fahlavi". According to him, from the Seljuk period, with the establishment of the Oghuz Turks in Azerbaijan, the Turkish language gradually spread in Azerbaijan and during the Safavid period as a dominant language, replaced the "Azeri Fahlavi". Mashkour called the common Turkish language in the present day of Azerbaijan "Azeri Turkish" and considered it as the result of merging "Oghuz Turkish" with the "Azeri Fahlavi" dialect.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mohammad Javad Mushkour
  • Historiography
  • Azerbaijan
  • Fahlavi
  • Azeri
  • Turkish Language
منابع
-     ادیب طوسی، محمدامین، «نمونه‌ای از فهلویات قزوین زنجان و تبریز در قرن 7»، سال هفتم، شماره 35، اسفند، 1334، صفحات 273-251
-     ادیب طوسی، محمدامین، «فهلویات زبان آذری در قرن هشتم و نهم»، سال هفتم، شماره 36، نیمه اسفند، 1334، صفحات 482-460
-     ادیب طوسی، محمدامین، «فهلویات مغربی»، سال هشتم، شماره 38، تابستان، 1335، صفحات 137-121
-     ادیب طوسی، محمدامین، «فهلویات ماما عصمت و کشفی به زبان آذری اصطلاح راژی یا شهری»، سال هشتم، شماره 39، اسفند، 1335، صفحات 262-258
-     ادیب طوسی، محمدامین، «نمونه‌ای چند از لغت آذری»، سال هشتم، شماره 40، زمستان، 1335، صفحات 349-310
-     ادیب طوسی، محمدامین، «نمونه‌ای چند از لغت آذری»، سال نهم، شماره 42، تابستان، 1336، صفحات 168-135
-     ادیب طوسی، محمدامین، «نمونه‌ای چند از لغت آذری»، سال نهم، شماره 43، پاییز، 1336، صفحات 275-242
-     ادیب طوسی، محمدامین، «نمونه‌ای چند از لغت آذری»، سال نهم، شماره 44، زمستان، 1336، صفحات 388-361
-     ادیب طوسی، محمدامین، «دو قصیده به دو لهجه نیمه‌آذری»، سال دهم شماره 48، زمستان، 1337، صفحات 417 – 367
-     اقبال آشتیانی، عباس (1324)، «یک سند مهم در باب زبان آذری»، سال دوم، شماره 3، آبان، صفحات 50 – 43
-     توکلی طرقی، محمد (1382)، تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، نشر تاریخ ایران، تهران.
-     جلالی، نادره (1397)، زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم دکتر ‌محمدجواد مشکور، تهیه و تنظیم مقالات از نادره جلالی، زیر نظر کاوه خورابه، چاپ اول، انجمن آثار و مفاخر ملی، تهران.
-     ریاحی، محمدامین (1367)، نامواره دکتر محمود افشار (دربرگیرنده چهل و چهار مقاله)، جلد چهارم، به کوشش ایرج افشار با همکاری کریم اصفهانیان، چاپ اول، بنیاد موقوقات محمود افشار، تهران.
-     شهابی، علی، «کلک یاد و یادبود: به یاد استاد ‌محمدجواد مشکور»، کلک، شماره 60، اسفند، 1373، صفحات 376 و 375
-     فقیه، جمال‌الدین (1346)، آتورپاتکان: آذربایجان و نهضت ادبی از عهد باستان تا روزگار نظامی گنجه‌ای، چاپ اول، انتشارات علمی، تهران.
-     کسروی، احمد (1378)، مجموعه (زبان پاک، آذری یا زبان باستان آذربایگان، نام‌های شهرها و دیه‌های ایران)، به کوشش عزیزاله علیزاده، چاپ اول، فردوس، تهران.
-     مرتضوی، منوچهر، «آثار و اسناد مربوط به زبان دیرین آذربایجان»، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، شماره 115، سال 28، 1354، صفحات 479 - 445
-     مشکور، ‌محمدجواد (1332)، تاریخ مردم اورارتو و کشف یک سنگ‌نبشته به خط اورارتو در آذربایجان، چاپ اول، انجمن فرهنگ و هنر ایران، تهران.
-     مشکور، ‌محمدجواد (1349)، نظری به تاریخ آذربایجان، آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، چاپ اول، انجمن آثار و مفاخر ملی، تهران.
-     مشکور، ‌محمدجواد، «ترکان غز و مهاجرت ایشان به ایران [1]»، بررسی‌های تاریخی، شماره 28، سال پنجم، 1349، صفحات 142 – 118.
-     مشکور، ‌محمدجواد، «ترکان غز و مهاجرت ایشان به ایران [2]»، بررسی‌های تاریخی، شماره 29، سال پنجم، 1349، صفحات 74 – 63.
-     مشکور، ‌محمدجواد (1352)، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، چاپ اول، انجمن آثار و مفاخر ملی، تهران.
-     مشکور، ‌محمدجواد (1363)، ایران در عهد باستان (در تاریخ اقوام و پادشاهان پیش از اسلام)، چاپ چهارم، سازمان انتشارات اشرفی، تهران
-     مشکور، ‌محمدجواد (1375)، نظری به تاریخ آذربایجان، آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، انجمن آثار و مفاخر ملی، تهران.
-     مشکور، ‌محمدجواد (1378)، نامۀ باستان (مجموعه مقالات دکتر ‌محمدجواد مشکور)، به اهتمام سعید میرمحمدصادق و نادره جلالی، چاپ اول، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.
-     میرمحمدصادق، سعید (1374)، سعی مشکور: یادنامۀ استاد فقیه دکتر ‌محمدجواد مشکور، چاپ اول، پویا، تهران.
-     میرمحمدصادق، سعید، «به یاد استاد مرحوم محمدجواد مشکور»، وقف میراث جاودان، شماره ۹، بهار، 1374، صفحات ۱۴۱-۱۴۲.
-     نگاهی به احوال و آثار دکتر ‌محمدجواد مشکور، (1384)، چاپ اول، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران.