بازتاب اندیشه‌های دینی قراقویونلوها در کتیبه‌های مسجد کبود تبریز با تأکید بر دو کتیبه نویاب

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 هیات علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز

2 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

کتیبه­ها در ابنیه اسلامی متناسب با نیاز زمان و کاربرد بنا انتخاب می­شدند و تحولات اجتماعی نقش به سزایی در انتخاب متن برای کتیبه­ها در دوره اسلامی داشت. قرن نهم هجری/ پانزدهم میلادی از منظر دگرگونی­های اجتماعی رخ داده در ایران حائز اهمیت بسیاری است. روی کار آمدن ترکمانان قراقویونلو در قرن نهم هجری، منجر به تقویت جریان گرایش­های شیعی در جامعه ایران گردید و در نهایت کار صفویان را برای رسمی شدن تشیع در ایران هموار کرد. هرچند اکثر پژوهشگران، قراقویونلوها را شیعی مذهب دانسته­اند اما نوع نگاه قراقویونلوها به مسأله مذهب و عملکرد آنان موجب ایجاد تشکیک در این امر بوده و همواره مورد بحث پژوهشگران بوده است. قراقویونلوها علی­رغم این گرایشات، پایتختی سنی مذهب داشتند و از سویی دیگر تبریز (پایتخت قراقویونلوها) و در مجموع منطقه آذربایجان، در این قرن از مراکز مهم تجمع برخی فِرَق متصوفه و مرکز اصلی فعالیت حروفیان بود. کشف و خوانش دو کتیبه در سردر مسجد کبود توسط نگارندگان ضمن آنکه به تشکیک در مذهب قراقویونلوها پاسخ می­دهد گرایشات شیعی آنان را بر اساس اسناد حاصل مورد مداقه قرار می­دهد و این مسأله را به اثبات می­رساند که اینان گرایشات عمیق شیعی نداشته و در امورات دینی دارای تساهل و تسامح بوده­اند که احتمالاً ناشی از تحولات دینی و اجتماعی خاستگاه آنان – آناتولی – و نشانگر عمق فعالیت متصوفه در آذربایجان می­باشد. همچنین بر اساس یکی از همین کتیبه­ها بایستی اذعان داشت که جهانشاه در صدد ساخت مسجد جامع و مجموعه­ای همچون مجموعه­های سمرقند (ریگستان) و بخارا بوده است که بعدها نیز توسط آق قویونلوها در میدان صاحب آباد تقلید شد. جمع‌آوری داده­ها در این مقاله به شیوه اسنادی و میدانی انجام شده و به شیوه توصیفی - تحلیلی ارائه می­گردد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reflection of Qara-Quyunlus Religious Believes in Inscriptions of Blue (Kabud) Mosque of Tabriz with a Focus on Tow New Found Inscriptions

نویسندگان [English]

  • Ali Nemati Babaylou 1
  • Nava Motmaen 2
1 Faculty of Islamic Art Tabriz University
2 M.Sc. student of Isfahan Art University
چکیده [English]

Inscriptions in Islamic architecture selected in accordance to their necessity and function. Social changes were also a key factor in the content selection of inscriptions in the Islamic era. The 9th century A.H/ 15th Century A.D is a time span of important social transformations in Iran. Empowerment of Turcaman Qara-Qoyunlus in the 15th Century A.D led to the fortification of Shiite tendencies in the Iranian society, leading to the believes becoming the official governmental sect of Islam in the time of Safavids. Although many researchers believe, the Qara Qoyunlus’ were of Shiite sect, but the type of approaching religion and practice of the Qara Quyunlus’ has led to skeptic discussion on this topic among researchers.
Although there were these tendencies to Shiism, the Qara Qoyunlus had a Sunni capital (Tabriz); and this city and the Azerbaijan region in general were the gathering place of Sufi sects and the center of Horofieh. The discovery and decoding of two friezes by the authors; answers the doubts about the sect of Qara Quyunlus, and scrutinizes their Shiite tendencies on the base of newly found and previous documents. The research proves they did not have deep Shiite tendencies and believed in tolerance as their main attitude towards religion. This seems to be due to the religious and social changes in the region starting from the Anatolian region, and the deep strong activities of Sufism in Azerbaijan. Also referring to one of these Inscriptions we should state that Jahanshah had aimed to build a Grand (Jama') Mosque and a collection similar to those of Samarqand (Rigestan) and Bukhara, which were later imitated by the Agh Quyunlus in the Sahib Abad square. In the article, the data collected with archival along with filed data collection methods and the presentation of the data is a descriptive- analytical one.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tabriz Blue (Kabud) Mosque
  • Inscriptions
  • Qara Quyunlus
  • Shiism
  • Sufism
  • Horofieh

منابع

-    ابن بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق) (بی‌تا)، عیون اخبارالرضا، ج 2، (بی‌جا).
-    ابن طاوس حلی، سید رضی الدین علی ابن موسی (1406)، فَلاحُ السّائل وَ نَجاحُ المسائل، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.‌
-    اسلو اِر، فاتح (1391)، حروفیه از ابتدا تاکنون با استناد به منابع دست اول، ترجمه داود وفایی، تهران، مولی.
-    آژند، یعقوب (1369)، حروفیه در تاریخ، تهران، نشر نی.
-    آهنچی، آذر و عبادی، مهدی (1389)، بازخوانی رسمیت یافتن تشیع درایران عهد اولجایتو، شیعه شناسی، دوره 8، شماره30، تابستان، 103-71.
-    بهرام نژاد، محسن (1384)، سر گذشت قراقویونلوها و آق قویونلوها ( بر گرفته از کتاب دیار بکریه، تاریخ عالم آرای امینی، جواهر الا خبار، تهران، اهل قلم.
-    پاینده، ابوالقاسم. (1385)، نهج الفصاحه: سخنان و خطبه­های حضرت رسول اکرم (ص)، تصحیح و تدوین عبدالرسول پیمانی و دیگران، اصفهان، خاتم الأنبیاء.
-    پوپ، آرتور آپم و آکرمن، فیلیس (1388)، سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر، ترجمه جمعی  از مترجمان زیر نظر سیروس پرهام. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-    پوپ، آرتور، اپهام (1375)، خوشنویسی و کتیبه نویسی، ترجمه محمدعلی صبوری، فصلنامه هنر، شماره 31، 34-225.
-    ترابی طباطبایی، سید جمال الدین (1379)، مسجد کبود فیروزه اسلام، تبریز، مهد آزادی.
-    ترابی طباطبایی، سید جمال الدین (1384)، تاریخ تبریز به روایت سکه و ضمائم، تبریز، مؤلف.
-    ترابی طباطبایی، سید جمال الدین (1348)، نقش و نگاشته­های مسجد کبود، تبریز، موزه آذربایجان.
-    تربیت، محمد علی (1335)، مرآت البلدان، بی‌جا.
-    جعفریان، رسول (1381)، تاریخ ایران اسلامی(جلد سوم)؛ از یورش مغولان تا زوال ترکمانان، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
-    جعفریان، رسول (1386)، تاریخ تشیع از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، نشر علم.
-    حاجی قاسمی، کامبیز (1379)، گنجنامه معماری ایران: مساجد، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
-    حجت، عیسی و نصیری نیا، پیمان (1393)، بازشناسی منزلت مسجد کبود در ساختار شهر تبریز، هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، دوره 19 ، شماره 3، 74-67.
-    حسن زاده، اسماعیل (1379)، حکومت ترکمانان قراقویونلو و آق قویونلو در ایران، تهران، سمت.
-    حق­پرست، فرزین و نژاد ابراهیمی، احد (1394)، بازسازی تصوری مجموعه عمارت مظفریه تبریز (مسجد کبود) بر اساس اسناد و متون تاریخی، فصلنامه پژوهش هنر، سال دوم، شماره 7، 94-89.
-    حناچی و نژاد ابراهیمی (1385)، بازخوانی میدان صاحب آباد از روی تصاویر شاردن و مطراقچی بر اساس متون تاریخی (از شکل گیری تا دوره صفویه)، هنرهای زیبا، شماره 25، بهار، 44-35.
-    ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا (1383)، جنبش نقطویه، تهران، نشر ادیان.
-    رستمی، عادل (1385)، مناسبات تشیع و تصوف در آناتولی و تاثیر آن بر همگرایی صفویان و ترکمانان این منطقه، فصلنامه تاریخ در آینه پژوهش، زمستان، شماره 12، 70-41.
-    رنجبر، محمدعلی (1387)، مشعشعیان: ماهیت فکری - اجتماعی و فرآیند تحولات تاریخی، تهران، آگه.
-    روملو، حسن (1384)، احسن التواریخ، تحشیه و تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-    سومر، فاروق (1369)، قره قویونلوها، ترجمه وهاب ولی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
-    سومر، فاروق (1380)، اغوزها (ترکمن‌ها)، ترجمه آنادردی عنصری، گنبد کاووس، حاج طلایی.
-    شاهمرادی، سید مسعود و منتظر القائم، اصغر (1392)، تشیع قراقویونلوها (872-780 هـ.ق.)، پژوهشهای تاریخی، دوره 5، شماره 1، بهار،  72-49.
-    شیمل، آنه ماری (1368)، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
-    الشیبی، مصطفی کامل (1385)، تشیع و تصوف از ابتدا تا قرن دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیرکبیر.
-    صفت­گل، منصور (1381)، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، رسا.
-    طهرانی، ابوبکر (1356)، دیار بکریه، تهران، انتشارات طهوری.
-    فرهانی منفرد، مهدی (1388)، مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی، تهران، امیرکبیر.
-    قربان نژاد، پریسا (1386)، تصوف در آذربایجان عصر ترکمانان با تکیه بر دوره ترکمانان قراقویونلو، فصلنامه عرفان، شماره 18، 112-87.
-    قزوینی، بوداق منشی (1379)، جواهر الاخبار (بخش تاریخ قراقویونلو تا سال 984 هـ.ق.)، مقدمه، تصحیح و تعلیق محسن بهرام نژاد، تهران، میراث مکتوب.
-    کارنگ، عبدالعلی (1354)،  آثار باستانی آذربایجان، تهران، انجمن آثار ملی.
-    کبیر صابر، محمدباقر و پیروی، مهناز (1394(1))، میراث معماری اسلامی در ادراک سیاحان خارجی قرون یازدهم تا سیزدهم هـ.ق، (مطالعه موردی: تحلیل کیفیت بقای کالبدی مسجد کبود بر مبنای بازخوانی مستندات تاریخی)، فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، شماره 6، 85-68.
-    کبیر صابر، محمدباقر و پیروی، مهناز (1394(2))، مراتب دگردیسی کالبدی در مسجد مظفریه تبریز؛ تحلیلی بر مبنای شناخت ساختاری لایه های تاریخی، هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، دوره ۲۰، شماره ۲، 72-59.
-    کبیر صابر، محمدباقر، مظاهریان، حامد و پیروی، مهناز (1393)، ریخت شناسی معماری مسجد کبود تبریز، مطالعات معماری ایران، شماره 6، 23-5.
-    کربلایی، ملاحافظ حسین (1382)، روضات الجنان و جنات الجنان، تبریز، ستوده.
-    کوثری، مسعود (1390)، هنر شیعی در ایران، جامعه شناسی هنر و ادبیات، دوره3، شماره 1، 36-7.
-    کیانی، محمدیوسف (1379)، تاریخ معماری ایران در دوره اسلامی، تهران: سمت.
-    گلمبک، لیزا و ویلبر، دونالد (1374)، معماری تیموری در ایران و توران، ترجمه کرامت اله افسر و محمدیوسف کیانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
-    لینگز، مارتین (1377)، هنر خط و تذهیب قرآنی، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، گروس.
-    المتقی الهندی، ابن حسام علاءالدین علی (1989)، کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال، ج 7، (بی‌جا).
-    مجلسی، محمدتقی (بی‌تا)، بحارالانوار لِدُّرَرِ اخبارِ ائمه‌ی الاطهار علیه السلام، ج 86،  بی‌جا.
-    مخبر دزفولی، فهیمه (1389)، پیدایش طریقت علوی - بکتاشی در آناتولی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-    مشکور، محمدجواد (1352)، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تهران، انجمن آثار ملی.
-    مطمئن، نوا (1389)، بررسی ویژگی­های طرح، نقش و رنگ در کاشی­های ترکمانان قراقویونلو در ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد هنر اسلامی، دانشگاه هنر اصفهان. منتشر نشده.
-    میرجعفری، حسین (1385)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورة تیموریان و ترکمانان، تهران، سمت و اصفهان: دانشگاه اصفهان.
-    هیلن برند، روبرت (1383)، معماری اسلامی: شکل، کارکرد و معنی، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی،  تهران، روزنه.
-    واله اصفهانی، محمدیوسف (1379)، خلد برین (روضه ششم و هفتم خلد برین در ذکر احوال سلاطین و امرای گورکانی و ترکمان قراقویونلو و آق­قویونلو)، تصحیح میرهاشم محدث. تهران، میراث مکتوب.
-    وهاب زاده، عبدالرحمن (1385)، مسجد کبود، دیروز، امروز، در محمدباقر شیراز (تدوین)، محموعه مقالات سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ج 3، (76-213)، تهران، رسانه پرداز و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
-    یوسفی، محمدرضا و رضایی جمکرانی، احمدرضا (1387)، تصوف تشیع‌گرای قرن نهم هجری، مطالعات عرفانی، شماره 6، بهار و تابستان، 183-165.
Pickett, Douglas (1997), Early Persian Tilework: The Medieval Flowering of Kashi, London: Madiso-teaneck.