خراسان در تلاطم روابط سیاسی ایران و خانات ماوراءالنهر از میانه دوره صفوی تا پایان افشاریه (1599م/1007ق-1753م/1167ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

خراسان در عهد شیبانی (1007-906ق.)، دوران تازه‌ای از تنش و ناامنی را تجربه کرد. تخاصم صد و اندی ساله میان ایران و توران معلول همان توسعه‌طلبی سنتی و تاریخی بود که در فضای حساسیت‌های مذهبی قرن دهم هجری، با تحریکات عثمانیان و علمای ترکستان تشدید شد. این نوشتار در بررسی ادامة این تخاصم در عهد صفوی و افشاری با خان‌نشین اشترخانی (1007-1167ق.)، این ابهام را مطرح می‌سازد که رفتار سیاسی خوانین ازبک در خصوص خراسانیان چگونه و متأثر از چه عواملی بوده است؟ با مطالعه شرایط سیاسی ایران و ماوراءالنهر در این دوره، فرضیة خود را این‌گونه سامان داده‌ایم که «علی‌رغم تغییر اقتدار سیاسی حکومت‌ها و تعصبات دینی که مهمترین مؤلفه‌ها در تعیین رفتار سیاسی ماوراءالنهریان دورة شیبانی با خراسانیان بود، تداوم تجاوزات مرزی و به اسارت بردن شیعیان خراسانی که تا واکنش نظامی مقتدرانة ایران همچنان ادامه داشت، جدای از دو عامل گذشته، تابع مؤلفه‌های جدیدی به‌نام سنت اجتماعی و منافع اقتصادی بود» و در جمع‌بندی دانستیم که تغییر استراتژی سیاسی از جنگ به تعدیات مرزی با هدف غارتگری و اسیر گرفتن که البته شدت آن تابعی از اوضاع سیاسی و اقتدار دولت ایران بود، سنت اجتماعی شده بود که توجیه اقتصادی قابل قبولی داشت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Khorasan in turmoil of political relations between Iran and Khanate of Transoxania From the middle of the Safavid period to the end of Afsharid (1599 AD / 1007 AH-1753 AD/ 1167 AH)

نویسنده [English]

  • seyede Fahime Ebrahimi
assitant professor in history department of Allame university
چکیده [English]

At the beginning of the Shi'bani era (1007-906 AD), Khorasan experienced a new era of tension and insecurity. The 100-year-old conflict between Iran and Turan was the same traditional expansionism in history that was aggravated by the provocations of the Ottomans and Ulema of Turkestan in the religious sensibilities of 10th century. This article, in pursuit of this conflict in the era of Astarkhanids (1007 – 1167A.D), raises this question that how was the political behavior of Uzbeks toward Khorasan borderlands and by what it has been influenced? by studying the political conditions of Iran and Transoxania and examining the hypothesis affecting the Shi'bani era, namely, expansionism and religious sensitivities, we have established our hypothesis in this way, "Despite the change in the political authority of the governments and religious prejudices, the persistence of border aggressions and the capture of the Shiites , which continued until the military reaction of Iran, Apart from the last two factors, were for new reasons: social tradition and economic interests

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ashtarkhanids"
  • Khorasan"
  • "Khawrazm"
  • " Tranoxiana"
  • "Safavid"
  • " Nader shah"
-    آصف، محمدهاشم (1348)، رستم­الحکما (رستم التواریخ)، تصحیح و تحشیة مشیری، تهران، تابان.
-    آوری، پیتر [و دیگران] (1387)، تاریخ ایران دورة افشار، زند و قاجار، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، تهران، جامی.
-    ادریسی اریمی، مهری (1385)، نقش ایلات اهل سنت شمال شرقی ایران در تصمیمات مذهبی ـ سیاسی نادرشاه، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 52، زمستان 1385.
-    استرآبادی، میرزامهدی‌خان (1377)، تاریخ جهانگشای نادری، به‌اهتمام سید عبدالله انوار، چاپ اول، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-    بخارائی، میرزا شمس (1377)، تاریخ بخارا، خوقند، کاشغر (در شرح حکمرانی امیرحیدر در بخارا، محمدعلی‌خان در خوقند و جهانگیر خواجه در کاشغر)، تصحیح محمداکبر عشیق، تهران، میراث مکتوب، آینه میراث.
-    بخاری، عبدالکریم (1346)، تاریخ خانات آسیای مرکزی، استانبول، [بی‌نا]، چاپ سنگی.
-    پیگولوسکایا و دیگران (1363)، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سدة هجدهم، ترجمه کریم کشاورز، تهران، مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
-    تکمیل همایون، ناصر (1383)، خوارزم، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
-    جعفریان، رسول (1375)، مقالات تاریخی، چاپ اول، قم: نشر الهادی.
-    حاجیان‌پور، حمید (1378)، روابط ایرانیان و اوزبکان در دوره شاه طهماسب صفوی، مجله علمی و پژوهشی دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره دوم، شمارة 18 و 19، پاییز و زمستان 1378.
-    خنجی (1382)، عالم آرای امینی، تصحیح محمداکبر عشیق، چاپ اول، تهران، میراث مکتوب.
-    رحمتی، محسن (1390)، روابط و مناسبات خاندان عربشاهی خوارزم با صفویان، پژوهش‌های تاریخی، دوره جدید، سال سوم، شمارة دوم (پیاپی 10)، تابستان 1390.
-    روملو، حسن بیگ (1349)، احسنالتواریخ، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-    رُهربرن (1357)، نظام ایلات در دورة صفویه، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-    ریاض‌ الاسلام (1373)، تاریخ روابط ایران و هند، ترجمة محمد باقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، تهران.
-    سارلی، ارازمحمد (1364)، ترکستان در تاریخ، تهران، امیرکبیر.
-    سامی، عبدالعظیم (1962)، تاریخ سلاطین منغیتیه، مقدمه و ترجمه ل.م. پیفانوا، مسکو، آکادمی فنهای رس‌س، اوزبکستان، انستیتوت شرقشناسی.
-    سردادور، ابوتراب (1354)، تاریخ نظامی و سیاسی دوران نادرشاه، ستاد بزرگ ارتشتاران.
-     سلیمی، محمدسلیم‌بن محمدرحیم (1330)، کشکول سلیمی،‌ [بی‌جا]، چاپ سنگی، [بی‌نا].
-    شعبانی، رضا (1378)، مختصر تاریخ ایران در دوره‌های افشاریه و زندیه، چاپ اول، تهران، سخن.
-    طهرانی، محمدشفیع (1349)، تاریخ نادرشاهی، به اهتمام رضا شعبانی، بنیاد فرهنگ ایران.
-    طهرانی، محمدشفیع (1383)، مرآت واردات، ترجمه منصور صفت گل، تهران، میراث مکتوب.
-    غفوراف، باباجان (1997)، تاجیکان، دوشنبه، عرفان.
-    فلور، ویلم (1365)، برافتادن صفویان، برآمدن محمود افغان (روایت شاهدان هلندی)، ترجمه ابوالقاسم سری، چاپ اول، تهران، توس.
-    قزوینی، ابوالحسن (1367)، فوایدالصفویه، به‌کوشش مریم میر احمدی، تهران.
-     قمی، (1383)، خلاصه التواریخ، به‌تصحیح دکتر احسان اشراقی، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران.
-    کمپفر، انگلبرت (1363)، سفرنامه، ترجمة کیکاوس جهانداری، تهران، خوارزمی.
-    کنستنکو (1383)، شرح آسیای مرکزی و انتشار سیویلیزاسیون روسی در آن، ترجمه ماردروس داودخانف، به‌اهتمام محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله، به­کوشش دکتر غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
-    گروسه، رنه (1353)، امپراتوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-    لکهارت، لارنس (2537)، نادرشاه، ترجمه و اقتباس مشفق همدانی، تهران، امیرکبیر.
-    لین‌پل، استانلی (1370)، تاریخ دولت‌های اسلامی و خاندان‌های حکومتگر، ترجمه صادق سجادی، تهران، تاریخ ایران.
-    محمد یاربن عرب قطغان (1385)، مسخرالبلاد، به‌تصحیح نادره جلالی، چاپ اول، تهران، میراث مکتوب.
-    مروی، محمدکاظم (1374)، عالم آرای نادری، تصحیح محمد امین ریاحی، تهران، علمی.
-    ملکم، سرجان (1383)، تاریخ ایران، ترجمه اسماعیل حیرت، تهران، دنیای کتاب.
-    منشی، محمدیوسف (1380)، تذکرة مقیم‌خانی، تصحیح فرشته صرافان، تهران، میراث مکتوب.
-    موسوی نامی، محمد صادق (1368)، تاریخ گیتی گشا، تصحیح سعید نفیسی، تهران، اقبال.
-    مینورسکی (1387)، ایران در زمان نادرشاه، ترجمه رشید یاسمی، به‌تصحیح علی‌اصغر عبداللهی، تهران، دنیای کتاب.
-    نصیری، محمدابراهیم بن زین العابدین (1373)، دستور شهریاران، چاپ محمد نادر نصیری مقدم، تهران، بنیاد موقوفات دکتر افشار.
-    نصیری، محمدرضا (1364)، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران در دوره افشاریه، گیلان، جهاد دانشگاهی.
-    نوایی، عبدالحسین (1368)، نادرشاه و بازماندگانش، چاپ اول، تهران، زرین.
-    نوائی، عبدالحسین (1356)، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه اسماعیل، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-    نوائی، عبدالحسین (1368)، شاه اسماعیل (مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی)، تهران، ارغوان.
-    واله قزوینی، محمدیوسف (1380)، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، به‌تصحیح محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-    وامبری، آرمینیوس (1380)، تاریخ بخارا (از کهن‌ترین روزگار تاکنون)، ترجمه سید محمد روحانی، تهران، سروش
-    هنوی، جونس (1346)، زندگی نادرشاه، ترجمه اسماعیل دولتشاهی، تهران بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-     Chahryar Adle and … (2003), History of civilizations of Central Asia,v.V,Paris, unesco publishing.
-     Howorth, H.H., History of Mongols, EI2, New York, 1876, p.754.
-     Svat, Soucek (2000), A History Of Inner Asia, Cambridge University Press.