تحول هویت جغرافیایی از ایرانشهرمرکزی به مکه‌مرکزی در متون جغرافیایی قرون سوم تا پنجم هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 هیات علمی/ دانشگاه شیراز

2 دکتری تاریخ دانشگاه شیراز

چکیده

از جمله نمودهای بارز تغییر نگرش ایرانیان از هویت سرزمینی به‌سوی هویت دینی و مذهبی را می­توان در خط سیر جغرافیانگاریِ مؤلفان متون جغرافیایی قرون سوم تا پنجم هجری مشاهده کرد. پژوهش حاضر با روش تاریخی به بررسی این تألیفات براساس مبانی نظری چون؛ «مطالعه میان متنی» و همچنین کنکاش نقش «جهان­بینی» جغرافیدانان در این روند تحولی، طی سده­های مورد بحث دست یازیده است. نتایج پژوهش در متون جغرافیایی حاکی از آن است که مفهوم هویت از جنبه سرزمینی در سده­ی سوم هجری به جنبه دینی و معنوی در قرون چهارم و پنجم هجری تغییر یافته‌است. بدین‌صورت که جغرافیدانان در قرن­ سوم هجری با تأکید بر جغرافیای ایرانشهر (آسورستان) یا حوزه­ی عراق و ایران امروزی، آن را به مثابه مهم­ترین اقلیم از اقالیم هفتگانه قلمداد نموده و در جایگاه نخست توصیف قرار می­دادند. اما با آغاز سده­ی چهارم هجری و همزمان با گسترش اسلام و رشد گرایش­های مذهبی اسلامی و حاکمیت سلسله­ها و دودمان­های هم­عقیده با دستگاه خلافت بویژه در قرن پنجم هجری، مکه و سرزمین وحی به‌جهت تقدسی که داشت از اهمیت بیشتری برخوردار شد. بنابراین، مقایسه متن­های جغرافیایی قرون سوم تا پنجم هجری یک روند تحولی از اندیشه جغرافیایی «ایرانشهرمرکزی» به‌سوی «مکه­مرکزی» را نشان می­دهد. در واقع تفکر ایرانشهرمرکزی در قرن سوم که خود گویای نوعی از خودآگاهی قومی و سرزمینی در حال افول به‌شمار می­رفت، در سده­ی چهارم و پنجم هجری دیگر توان ادامه حیات به صورت قبل را نداشته و جای خود را به نگرش اسلامی «مکه مرکزی» داد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Geographical identity evolution from Iranshahr-centered to Mecca-centered in geographic texts of the 3rd-5th centuries AH

نویسندگان [English]

  • seied abuolghsem foroozani 1
  • akbar hakimipour 2
1 هیات علمی/ دانشگاه شیراز
2 PHD history shiraz University
چکیده [English]

One of the most obvious manifestations of the change in Iranian's attitude from territorial identity towards religious identity can be seen in the course of geographic Mapping of geographic texts' authors during the 3rd-5th centuries. Using historical methods, and based on theoretical foundations such as "intertextual study", as well as exploring the role of "worldview" of geographers in this evolutionary process, the present research attempts to study these writings in the intended centuries. The results of the research in geographic texts indicate that the concept of identity has changed from aspect of the land in the third century AH to the religious and spiritual aspects in the fourth and fifth centuries AH. Thus, geographers in the 3rd century AH emphasizing the geography of Iranshahr (Asōristān) or the current area of Iraq and Iran, considered it as the most important territory among the seven domains and assigned the highest position of description to that region. However, with the beginning of the fourth century AH and simultaneously with the spread of Islam and the growth of Islamic religious trends, as well as ruling of the Turkish dynasties of consensus with the caliphate system; Mecca and the land of revelation became more important in the name of holiness. Therefore, the comparison of the geographical texts from the 3rd to the 5th centuries indicates an evolutionary trend of the geographic thought from "Iranshahr-centered" toward "Mecca- centered". In fact, as a kind of declining national and territorial self-consciousness, Iranshahr-centered thinking related to third century was no longer possible to survive in the fourth and fifth centuries AH, and eventually gave its place to the "Mecca-centered" Islamic perspective.

مراجع

-    ابن­حوقل، ابوالقاسم محمدبن حوقل بغدادی (1345)، صورة الارض، ترجمه جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-    ـــــــــــــــــــــــــ (1938م)، صورة الارض، دو جلد، بیروت: دار صادر.
-    ابن­خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله (1889م)، مسالک و ممالک، ترجمه سعید خاکرند، بیروت: دارصادر افست لیدن.
-    ابن­­خلدون، عبدالرحمن (1375)، تاریخ ابن­خلدون (مقدمه)، ترجمه محمد پروین گنابادی، دو جلد، تهران: علمی و فرهنگی.
-    ابن­رسته، ابوعلی احمدبن عمر رستة اصفهانی (1365)، اعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق حسین قره چانلو، تهران: امیرکبیر.
-    ابن­الجوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی (1359ه.ق)، المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم، حیدرآباد دکن: مطبعة دایرة المعارف العثمانیه.
-    ابن­الفقیه، ابوعبدالله احمدبن محمدبن اسحاق همدانی (1996م/1416)، البلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت: عالم الکتب.
-    ابوالشیخ عبدالله­بن محمد (1412ق)، طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها، محقق و مصحح عبدالغفور عبدالحق حسین باوشی، چهار جلد، بیروت: مؤسسة الرسالة.
-    اصطخری، ابو اسحق ابراهیم بن محمد الفارسی (1368)، مسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-    ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1927م)، مسالک و الممالک، بیروت: دارصادر.
-    الکاتب البغدادی‏، قدامة بن جعفر بن قدامة بن زیاد (1981م)، الخراج و صناعة الکتابه، محقق و مصحح محمد حسین زبیدی، بغداد: دار الرشید للنشر.
-    آشوری، داریوش (1377)، عرفان و رندی در شعر حافظ (بازنگریسته­ی هستی­شناسی حافظ)، تهران: مرکز.
-    بولت، ریچارد (1364)، گروش به اسلام در قرون میانه، ترجمه محمدحسین وقار، تهران: نشر تاریخ ایران.
-    بیرونی، ابوریحان محمدبن احمد (1352)، تحدید نهایات الأماکن لتصحیح مصافات المساکن، ترجمه احمد آرام، تهران: دانشگاه تهران.
-    پاپلی­یزدی، محمدحسین، جهانبانی، روح­انگیز (1381)، «هفت اقلیم»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال شانزدهم و هفدهم، شماره­های پیاپی 4 و1، زمستان و بهار، صص61-12.
-    پوراحمد، احمد (1392)، قلمرو و فلسفه جغرافیا، تهران: دانشگاه تهران.
-    پورداوود، ابراهیم (1356)، یادداشت‌های گاتا، چ اول، تهران: دانشگاه تهران.
-    تشنر، مقبول احمد (1368)، تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامی، ترجمه محمد حسن گنجی، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی.
-    تفضلی، احمد (1380)، مینوی خرد، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.
-    جیهانی، ابوالقاسم بن احمد (1368)، اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، چاپ اول، تهران: شرکت به­نشر، انتشارات آستان قدس رضوی.
-    دادگی، فرنبغ (1380)، بندهشن، گزارنده (مترجم) مهرداد بهار، تهران: توس.
-    صفا، ذبیح الله (1378)، تاریخ ادبیات در ایران، هشت جلد، تهران: فردوس.
-    کاتب بغدادی، قدامة بن جعفربن قدامة بن زیاد (1370)، الخراج، ترجمه حسین قره­چانلو، تهران: البرز.
-    کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ (1379)، تاریخ نوشته­های جغرافیایی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
-    گلدمن، لوسین (1376)، جامعه، فرهنگ، ادبیات، ترجمه محمد جعفر پوینده، تهران: چشمه.
-    مسعودی، علی بن حسین (1365)، التنبیه الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
-    ـــــــــــــــــــــــ (1374)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
-    مطهری، مرتضی (1362)، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران: صدرا.
-    مقدسی، ابوعبدالله محمّد بن احمد (1361)، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، دو جلد تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
-    ناشناس (1372)، حدودالعالم من المشرق الی المغرب، با مقدمه بارتولد، تعلیقات مینورسکی، ترجمه میرحسین­شاه، تصحیح و حواشی مریم میراحمدی- غلامرضا ورهرام، تهران: دانشگاه الزهرا.
-    هرودوت (1336)، تاریخ هرودوت، ترجمه هادی هدایتی، ج1، تهران: دانشگاه تهران.
-    یعقوبی، ابن واضح احمدبن ابی یعقوب (1347)، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-     Attar, Samar (2005), "Muslimand Arab Perceptions of Europeansin Medieval Geograghical Literature", Arab Studies Quarterly, Vol. 27, No. 4, pp. 17-29.
-     Pourahmad, Ahmad, Tavallai, Simin (2004), "The Contribution of Muslim Geographers to the Development of the Subject, Geography", Vol. 89, No. 2, April, pp. 140-144.
-     Siddiqi, Akhtar Husain (1991), "The Impact of The Quran on The Development of Muslim Geigraghic Thouht, Islamic Studies", Vol. 30, No. 4, Winter, pp. 421-442.
Schoy, Carl (1924), "The Geography of the Moslems of the Middle Ages", Geographical Review, Vol. 14, No. 2 ,Apr, pp. 257-269
فصلنامه تاریخ نامه ایران بعد از اسلام
دوره 10، شماره 18
فروردین 1398
صفحه 109-126

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 12 دی 1396
  • تاریخ بازنگری: 25 مرداد 1397
  • تاریخ پذیرش: 07 آذر 1397

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار