بحران آذربایجان به روایت کاریکاتور: تاملی تاریخی برنشریه تهران مصور (۱۳۲۴-۱۳۲۵)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ- دانشگاه الزهرا- تهران

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه الزهرا تهران

چکیده

این پژوهش تلاشی است در جهت روشن کردن شیوه‌های بازنمایی بحران آذربایجان در کاریکاتورهای نشریه تهران مصور که توسط گفتمان مدرنیسم پهلوی جهت تثبیت فهم و روایتی خاص از هویت ملی بکار گرفته شدند. برای تحلیل بیست و چهار کاریکاتور تهران مصور در فاصله زمانی شهریور 1324 تا آذر 1325 از روش نشانه شناسی اجتماعی بهره بردیم تا با مطالعه نظام‌های نشانه‌ای از جمله نمادها به درک واقعیت‌های عینی بحران آذربایجان و نگرش عمومی نسبت به آن دست یابیم. بررسی فرایند معنی‌دار شدن کاریکاتورها بر اساس سه فرانقش مهم بازنمودی، تعاملی و ترکیبی در رویکرد نشانه شناسی کرس و ون لیون نشان داد که گفتمان پهلوی آگاهانه با تقلید از نمادنگاری دوران انقلاب مشروطه و رضاشاهی به تثبیت آن بخش از مؤلفه‌های ایجابی هویت ملی پرداخت که وحدت ملی و امکان تجسم ایران به‌عنوان ملت واحد با مرزهای ثابت را فراهم می‌کرد. نمادهای قابل تصور و ملموس مانند نقشه، درخت، مادر وطن، تاریخ و شاهان پراقتدار و... در همین راستا بکار گرفته شدند. سکوت معنادار تهران مصور در خصوص نمادهای تمایزبخش قومی مانند زبان و قومیت و... با هدف انکار بحران در خودآگاهی عمومی نسبت به هویت جمعی برساخته‌ی ناسیونالیسم رسمی، انجام می‌شد. بهره‌گیری از نمادهایی دال بر توطئه، نفاق و صفات تمامیت خواهانه‌ی سران حزب توده و فرقه دموکرات به غیر سازی آنان کمک می‌کرد و مانع از آن بود تا فرقه اهداف خویش را سازگار با اصول مشروطیت و قانون اساسی جلوه دهد و یا به شیوه مشابه مرکز از شعارهای ناسیونالیستی جهت جلب حمایت و همدلی آزادی خواهان بهره گیرد. گفتمان جنسیت و خشونت در نمادنگاری کاریکاتورهای تهران مصور با تحریک غیرت ملی راه را برای عملیات سرکوبگرانه و نظامی در آذربایجان باز می‌کرد تا مفهوم اقتدار شاه و ارتش، ضامن استقلال و وحدت ملی کشور، تثبیت گردد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Azerbaijani Crisis Reflected in the Caricatures: The Historical Contemplation on Tehran Mossavar Magazine (1945-1946)

نویسندگان [English]

  • Simin Fasihi 1
  • Esmail Hassanzadeh 2
  • maryam noury 1
1 Department of History, Al-Zahra University -Tehran
2 Associate Professor, Department of History, Alzahra University of Tehran
چکیده [English]

This research is an attempt to clarify the methods of representing the crisis of Azerbaijan in the caricatures of Tehran Mossavar magazine by Pahlavi's modernism discourse in order to consolidate a particular understanding and narration of the national identity. To analyze twenty four caricatures of Tehran Mossavar magazine in the period from September 1945 to December 1946, the method of social semiotics was used. This method was implemented to study the system of signs such as symbols to understand the real facts of the crisis of Azerbaijan and the general attitude toward it. A review of the process of adding meaning to the caricatures based on three important representative, interactive and combinational meta-roles in the semantic approach of Kress and van Leeuwen showed that the deliberate Pahlavi discourse, imitating the symbolism of the Constitutional Revolution and Reza Shah consolidated that part of the components of national identity which provided national unity and the possibility of portraying Iran as a united nation with fixed boundaries. Conceivable and tangible symbols such as map, tree, motherland, history, and kings, etc., were used to this end. The meaningful silence of Tehran Mossavar with regard to ethnically distinctive symbols such as language and ethnicity, etc. was with the aim of denying the crisis in the self-awareness of the public regarding the collective identity built upon official nationalism. The use of symbols indicating conspiracy, hypocrisy and totalitarian traits of the leaders of the Tudeh party and the Democratic Party contributed to their alienation and prevented the sect from showing its goals consistent with the constitutional principles and constitutions. In the same way as the center, they benefited from the nationalist slogans to win the support and sympathy of the libertarians. The discourse of gender and violence in the iconography of caricatures in Tehran Mossavar with the instigation of national zeal opened the way for repressive and military operations in Azerbaijan to consolidate the concept of the authority of the Shah and the army, as the guarantors of the country's independence and national unity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Caricature
  • Social Semiotics
  • Crisis of Azerbaijan
  • Discourse of Official Nationalism
  • Democrats
منابع
-      آذربایجان، 14/8/ 1320، ش2.
-      آذربایجان، 24/9/1320، ش13.
-      آذربایجان، 3/12/1320، ش31.
-      آذربایجان، اوقتیابر- نویابر، 1945، نمره 3-4.
-       آیینه غیب نما، 9رمضان 1325ق.
-       ایرانشهر، 1303، ش 5/6: 355.
-      ایران ما، 11/7/ 1324، ش 12.
-      بررسی‌های تاریخی، اسفند 1355، ش 67.
-      تهران مصور، 24/4/22، ش 18.
-      تهران مصور، 18/9/22، ش 37.
-      تهران مصور، 28/7/23، ش 78.
-      تهران مصور، 15/4/24، ش 113.
-      تهران مصور، 2/6/24، ش 120.
-      تهران مصور،30/6/24، ش 123.
-      تهران مصور، 6/7/24، ش 124.
-      تهران مصور، 27/7/24، ش 127.
-      تهران مصور، 23/9/24، ش 135.
-      تهران مصور، 14/10/24، ش 137.
-      تهران مصور، 28/10/24، ش 139.
-      تهران مصور، 5/11/24، ش 140.
-      تهران مصور، 19/11/24، ش 142.
-      تهران مصور، 17/12/24، ش 146.
-      تهران مصور، 23/1/25، ش 148.
-      تهران مصور، 20/2/25، ش 152.
-      تهران مصور، 3/3/25، ش 154.
-      تهران مصور، 17/3/25، ش 156.
-      تهران مصور، 28/4/25، ش 162.
-      تهران مصور، 29/6/25، ش 170.
-      تهران مصور، 5/7/25، ش 171.
-      تهران مصور، 19/7/25، ش 173.
-      تهران مصور، 15/9/25، ش 180.
-      تهران مصور، 22/9/25، ش 182.
-      فرنگستان، 1303، ش 5: 254.
-      فریاد، 1322، ش 21.
-      مردم، 19/10/24، ش 14.
-      مردم، 17/10/24، ش 12.
-      ناهید، 28 اسد 1303، ش 25.
-      هراز، 15/4/24، ش 18.
-      مشروح مذاکرات مجلس دوره 14، جلسات 134 و 142 و 148 و 149 و 150 و 176 و 178 و 181 و 183 و 162.
-      آبراهامیان، یروندا (بی‌تا)، «حزب توده و فرقه دمکرات»، ترجمه قدرت‌الله روشنی زعفرانلو، نشریه یغما، ش 32.
-      آبراهامیان، یرواند (1394)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی، محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، تهران.
-      آرامش، احمد و رائین، اسماعیل (1354)، هفت سال در زندان آریامهر، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-      اتابکی، تورج (1376)، آذربایجان در ایران معاصر، ترجمه محمدکریم اشراق، نشر طوس، تهران.
-      اردبیلیان، لطفعلی (1981)، فداییلر آذربایجان خلقینین 21 آذر نهضتینده (1324-1325)، باکی، آذربایجان روزنامه سینین نشریه سی، مصحح محمد قوامی www.achiq.info .
-      بابک معین، مرتضی (پاییز 1388)، «خوانش گفتمان کاریکاتور بر اساس طرحواره تنشی»، فصلنامه پژوهشنامه فرهنگستان هنر، شماره 14.
-      بولارد، سرریدر (1363)، شترها باید بروند، ترجمه حسین ابوترابیان،‌ نشر نو، تهران.
-      پیشه‌وری، جعفر (1377)، آخرین سنگر آزادی، به کوشش رحیم رییس نیل، تهران، مؤسسه نشر و پژوهش شیرازه.
-      پیشه‌وری، جعفر، خاطرات، ترجمه حاتملوی، به نقل از سایت آچیق سؤز، ارگان سازمان «جنبش فدرال دمکرات آذربایجان».
-      تاجیک، محمدرضا (1383)، روایت غیریت و هویت در میان ایرانیان، تهران، فرهنگ گفتمان.
-      تفرشی، مجید (پاییز و زمستان 1370)، «گزارشی از فروش روزانه نشریات در تهران (اسفند 1323- اردیبهشت 1324)»، گنجینه اسناد.
-      جزنی، بیژن (بی‌تا)، تاریخ سی ساله ایران، بی‌جا، بی‌نا.
-      چندلر، دانیل (1387)، مبانی نشانه شناسی، ترجمه مهدی پارسا، تهران، سوره مهر.
-      حسن زاده، اسماعیل (1386)، «هویت ملی در شعارهای انقلاب اسلامی»، فصلنامه مطالعات ملی، 31، سال هشتم، شماره3.
-      حسنلی، جمیل (1383)، فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان به روایت اسناد محرمانه آرشیوهای اتحاد جماهیر شوروی، ترجمه منصور همامی، تهران، نشر نی.
-      دانسی، مارسل (1387)، نشانه شناسی رسانه‌ها، ترجمه گودرز میرانی و بهزاد دوران، تهران، چاپار، آنیسه نما.
-      دبیری، مصطفی (1386)، بحران آذربایجان، تهران: نشر نامک.
-      رفیع ضیایی، محمد (بهمن و اسفند 1381)، «کاریکاتور گذشته ایران»، کیهان کاریکاتور، ش 131 و 132.
-      زهتاب فرد، رحیم (1373)، خاطرات در خاطرات، ج اول، تهران، ویراستار.
-      ساتن، الول (1372)، نفت ایران، ترجمه رضا رئیسی، انتشارات صابرین، بی‌جا.
-      سجودی، فرزان (1388)، نشانه شناسی: نظریه و عمل: مجموعه مقالات، تهران، علم.
-      شاهرخ، فرزاد (1385)، تشکیل فرقه دمکرات آذربایجان و نقش پیشه‌وری در آن، ج 2، تهران، شیرین.
-      شمشیری، مهدی (11خرداد 1390)، پنج ترور تاریخی راهگشای صدارت مصدق، Lulu.com.
-      شهبازی، رامتین (1393)، نشانه شناسی فرهنگی تاریخ ادبیات و تئاتر ایران (1330- 1300)، تهران، نشر علم.
-      صدر، ضیاء (1377)،  کثرت قومی و هویت ملی ایرانیان، تهران، اندیشه نو.
-      صدری منیژه و رحیم نیکبخت (1386)، پیدایش فرقه دموکرات آذربایجان به روایت اسناد و خاطرات منتشر نشده، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
-      ضیمران، محمد (1382)، درآمدی بر نشانه شناسی هنر، تهران، نشر قصه.
-      طلوعی، محمود (1369)، ترس از انگلیس، انتشارات هفته، تهران.
-      عظیمی، فخرالدین (1374)، بحران دموکراسی در ایران، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و بیژن نوذری، تهران.
-      علیزاده، حسین (بی‌تا)، حکومت ملی آذربایجان مروری بر رویدادهای سال‌های 1325-1324 آذربایجان و نسل کشی 21 آذر.
-      عمیدی نوری (1325)،  فرقه دموکرات، انتشارات روزنامه داد، بی‌جا، 1325.
-      فاوست، لوئیس (1374)، ایران و جنگ سرد بحران آذربایجان (25-1324)، ترجمه کاوه بیات، انتشارات وزارت امور خارجه.
-      فرزانه، محمدعلی (1396)، سال‌های سپری شده‏: خاطرات محمدعلی فرزانه، ب ک صدیقه عدالتی، نیما قوسی (فرزانه)، قم‏‫ آوای منجی‏‫.
-      فرقه‌ی دموکرات آذربایجان، قطعنامه‌ پایانی کنگره‌ی خلق آذربایجان، قابل دسترسی در:
 http://www.adf-mk.org.
-      فوران، جان (1377)، مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، تهران، خدمات فرهنگی رسا.
-      کاتم، ریچارد و... (1379)، نفت ایران، جنگ سرد و بحران آذربایجان، ترجمه کاوه بیات، تهران، نشر نی.
-      کاتوزیان، محمدعلی همایون (1380)، دولت و جامعه در ایران : انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمه حسن افشار، تهران، نشر مرکز.
-      کاشانی‌ثابت، فیروزه (1389)،  افسانه‌های مرزی، مترجم ابوالفضل کلانکی، تهران: کتاب ‌سرا‏.
-      کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی (اسفند 1355)، «آثاری از هنرمندان ایرانی مربوط به شاهنشاهی پهلوی»،بررسی‌های تاریخی، شماره 67 از 343 تا 382.
-      مرادی مراغه‌ای، علی (1381)، از زندان رضاخان تا صدر فرقه دمکرات آذربایجان، تهران: نشر اوحدی.
-      مرسلی گنبری، احمدعلی (شهریور 1388)، خوانشِ گفتمان ناسیونالیستی در آذربایجان ایران از منظر انتقادی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، دانشگاه علامه طباطبایی.
-      ملازاده، حمید (1376)، رازهای سر به مهر، تبریز، انتشارات مهدآزادی.
 
-      ــــــــــــ (1391)، سیری در کوچه‌های خاطرات، گردآورنده سعید ملازاده، تبریز، انتشارات ارک.
-      ملکی، خلیل (1360)، خاطرات، تهران، انتشارات رواق.
-      مهدی نیا، جعفر (1365)، زندگی سیاسی قوام السلطنه،انتشارات پاسارگاد، تهران.
-      میرزا صالح، غلامحسین (1391)، خاطرات سیاسی قوام السلطنه، تهران، معین.
-      ناصحی، ابراهیم (1384)، غائله آذربایجان در رهگذر تاریخ و چهره‌ی پیشه وری در آیینه فرقه دموکرات، تبریز، ستوده.
-      نرسیسیانس، امیلیا (1385)، انسان، نشانه، فرهنگ، تهران، افکار.
-     یکانی زارع، پرویز (1382)، میرزا نوراله خان یکانی زارع: از پس غبار زمان، ارومیه، یاز.
 
-      Ansari, Ali M., (2003), Modern Iran the Pahlavis and After, Routledge.Taylor&Francis Group, London and New York.
-      Brummett, Palmira, (2000), Image and imperialism in the Ottoman revolutionary press, 1908–1911, State University of New York Press, Albany.
-      Davidn, Yaghoubian, (2014), Ethnicity, Identity, and the Development of Nationalism in Iran, Syracuse University Press, Syracuse, New York.
-      Jewitt, C. and Oyama, R. (2001), ‘Visual Meaning: A Social Semiotic Approach, in Handbook of Visual Analysis, Sage Publications Ltd, London.
-      Kress, G and Van Leeuwen, T (1996), Reading Images: The Grammar of Visual Design, Routledge.
-      Kress, G and Van Leeuwen, T(2006), Reading Images: The Grammar of Visual Design, Routledge.
-      Michael Amin, Camron (2001), Selling and Saving "Mother Iran": Gender and the Iranian Press in the 1940s, International Journal of Middle East Studies, Volume 33.
-      Najmabadi, Afsaneh, (2005) Women with Mustaches and Men without Beards Gender and Sexual Anxieties of Iranian Modernity, Berkeley: University of California Press.
-      Performing the Iranian state: visual culture and representations of Iranian identity (2013), edited by Staci Gem Scheiwiller, UK and USA by ANTHEM PRESS, P2, 8, 46-Shiva Balaghi, “Political Culture in the Iranian Revolution of 1906 and the Cartoons of Kashkul,” in Political Cartoons in the Middle East, ed. Fatma Müge Göçek (Princeton: Markus Wiener Publications, (1998), 64–8.
-      Van Leeuwen, Theo, (2005) Introducing social semiotics, London and New York: Routledge.