روابط فتحعلی شاه قاجار با شاهزادگان و امرای گرجستان بر اساس اسناد فارسی و روسی (آرشیوهای روسی و گرجی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

هیات علمی/ دانشگاه تبریز

چکیده

با روی کارآمدن فتحعلی شاه قاجار (1212-1250ه.ق/1798-1834م ) تغییری در رویکرد سیاست ایران نسبت به گرجستان روی نداد. فتحعلی شاه به تأسی از سیاست آقا محمدخان (1210- 1211ه.ق/1795-1797م) سعی نمود تا حاکمیت ایران را بر سرزمین گرجستان حفظ نماید. او ابتدا از طریق مکاتبه با شاه گرجستان ـ گرگین خان ـ از او خواست تا به تابعیت ایران درآمده و از اطاعت روسها خارج شود وکماکان در تخت گرجستان برقرار باشد، و در غیر این صورت می‌بایست منتظر حمله‌ای دیگر از سوی ایران به سرزمین خود باشد. در واقع همزمان با تلاشهای روسیه در تسلط بر قفقاز و به ویژه گرجستان از طریق ارسال قوای نظامی به منطقه و ایجاد رعب و هراس در آنجا، فتحعلی شاه نیز با انجام مکاتباتی با حاکمان منطقه از جمله گرجی‌ها، شکی‌ها و شیروانی‌ها سعی نمود تا از طریق برقراری مناسبات دیپلماتیک با آنها از دستیابی روسها به قفقازیه جلوگیری نماید. اما با همه آن تلاشها وی نتوانست مانع جدایی گرجستان از ایران شود و روسها از تمایلات تجزیه‌طلبانه گرجی‌ها استفاده کرده و درآن نفوذ نمودند و از آن طریق توانستند در پایان جنگهای اول ایران و روس با انعقاد قراردادگلستان، گرجستان را از ایران جدا و تحت حاکمیت خود درآورند.
این نوشتار بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی و اِسنادی و با بهره گیری از اسناد فارسی و روسی، روابط فتحعلی شاه قاجار با شاهزادگان و امرای گرجستان را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهد تا از آن طریق تلاشهای فتحعلی شاه و همچنین دولتمردان او از جمله عباس میرزا برای حفظ حاکمیت ایران در قفقاز از طریق برقراری مناسبات دیپلماتیک با حاکمان آن مناطق را نشان دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Relations of Fath ‘Ali Shah Qajar with the Georgian Princes and Governors based on the Russian and Persian Documents in the Russian and Georgia Archivals

نویسنده [English]

  • Fatemeh Orouji
Tabriz University
چکیده [English]

There was no change in Iran's policy toward Georgia, when Fath Ali Shah (1212-1250 A.H/1798-1834 A.D) assumed the throne. Fath Ali Shah tried to follow Aqa Mohammad Khan's policy in keeping   Georgia under Iranian domination. At First, he wrote to the Georgian king, Gorgin Khan (Georgi XII), asking him to renounce his pact [Georgievsk Treaty of 1783] with Russia, accept Iranian citizenship and remain on the throne [as a vassal of Iran]. Otherwise, he had to expect another invasion of his land [similar to that of Aqa Mohammad Khan in 1795]. Meanwhile, since Russia continued its efforts to take over the Caucasus and especially Georgia by sending troops to the region and spreading fear among the various khanates, Fath Ali Shah, in order to prevent the Russian encroachments, sent a number of letters to the khans and local governors of Georgia, Sheki, and Shirvan encouraging them to keep their historic ties with Iran to prevent Russia from taking over the Caucasus. Fath Ali Shah was not successful in preventing the separation of Georgia from Iran, despite all his efforts. Russia took advantage of Georgia's demands for autonomy from Iran at the end of the First Russo-Iranian War and managed to detach Georgia by the Treaty of Gulistan and made it part of the Russian Empire. This paper seeks to analyze the relations of Fath Ali Shah Qajar with the princes and emirs of Georgia through implementing a descriptive-analytical and documentary methods and using Persian and Russian documents. It tries to show Fath Ali Shah's and his governors' efforts, including Abbas Mirza, to have diplomatic relations with the rulers of the region in order to preserve the sovereignty of Iran in the Caucasus.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fath ‘Ali Shah
  • Abbas Mirza
  • Iran
  • Georgian Emirs
  • Russo-Iranian Wars
اسناد
−    Akty sobrannye Kavkazskoiu Arkkheograficheskoiu Kommissieiu(Documents of the Russian Administration of the Caucasus: Proceedings of the Caucasian Archeaographical Commission),12 Vols.(Tiflis,1866-1904), II (1868), doc. 1172.
مدارک رسمی والی امپراطور روسیه در قفقاز.این سند جزو «اسناد حکومت روسی قفقاز: «اقدامات هیئت باستان شناسی قفقاز، 12جلد (تفلیس، 1866-1904)، جلد دوم (سال 1868)، سند شماره 1172» قراردارد.
−    Akty, II, doc. 1173.
−    Akty, II, doc. 1178.
−    Akty, II, doc. 1301.
−    Akty, II, doc. 1366.
−    Akty, II, doc. 1436.
−    Akty, II, doc. 1652.
−    Akty, II, doc.1653.
−    Akty, II, doc. 1654.
−    Gramoty i drugie istoricheskie dokumenty XVIII stoletiia, otnosiashchiesia do Gruzii (Decrees and other Historical Documents of the Eighteenth Century Relating to Georgia), Vol.II, pt.2 ( St. Petersburg, 1902), 181-182, cited in Bournoutian, George, Russia and the Armenians of Transcaucasia, 1797-1889: A Documentary Record. Costa Mesa, CA. Mazda Press, 1998, pp. 24-25.
اصل این سند به فارسی است ولی به روسی و گرجی نیز ترجمه شده است. این سند جزو: «فرامین و دیگر اسناد تاریخی قرن هیجدهم درباره گرجستان، 2 ج، قسمت 2، سنت پطرزبورگ، 1902، صص 181-182» قرار دارد.
−    Akty I, doc.34, cited in Bournoutian, George, Russia and the Armenians of Transcaucasia, 1797-1889: A Documentary Record. Costa Mesa, CA. Mazda Press, 1998, pp. 47-53.
اصل این سند روسی است. گزارشی است از وزارت امور خارجه روسیه در تفلیس به دولت روسیه درباره وضعیت داخلی ترکیه شرقی، ایروان، نخجوان، خوی، گنجه، قراباغ و اوضاع داخلی ایران. این سند جزو «اسناد حکومت روسی قفقاز: «اقدامات هیئت باستان‌شناسی قفقاز، 12جلد (تفلیس، 1866-1904)، ج اول، سند شماره 34، صص111-124، همچنین در تقویم کاولاسکی 1864 (تفلیس، 1863) صص183-212» قراردارد.
−    Arkhiv Vneshnei Politiki (Archives of the Foreign Policy of Russia, Moscow) cited in Bournoutian, George, Russia and the Armenians of Transcaucasia, 1797-1889: A Documentary Record. Costa Mesa, CA. Mazda Press, 1998, pp. 34-35.
این سند به روسی است و در آرشیو وزارت امور خارجه روسیه جزو «روابط روسیه با ایران، گزارش گروه 6/77 (1799)، پرونده 490، صص 16-17» قرار دارد.
منابع
−   آهنگران، امیر، «واکاوی علل ناکامی فتحعلی شاه در جنگ های ایران و روس (منطقه قفقازیه)»، تاریخ روابط خارجی، زمستان 1388، شماره 41.
−   رشتیانی، گودرز، «بررسی وضعیت گرجستان و نقش الکساندر میرزا در جنگ‌های ایران و روسیه»، تاریخ روابط خارجی، بهار 1389، شماره 42.
−   کاووسی عراقی، محمد حسن، «چشم‌اندازی از روابط ایران و گرجستان مقارن تأسیس سلسله قاجار و نقش شاهزاده الکساندر میرزا»، تاریخ روابط خارجی، بهار 1382، شماره 14.
−    مفتون دنبلی، عبدالرزاق (1383)، مآثر سلطانیه، تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگری نژاد، تهران، مؤسسه انتشاراتی روزنامه ایران، چاپ اول.
−    ملکم، سرجان (1884م/1304ش)، تاریخ ایران، ج دوم، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، تهران، کتابفروشی سعدی.
−    میرزا فضل‌الله شیرازی متخلص به خاوری (1380)، تاریخ ذوالقرنین، ج اول، به تصحیح و تحقیق ناصرافشارفر، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول.
−    نفیسی، سعید (1372)، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، ج اول، تهران، انتشارات بنیاد، چاپ نهم.
−    Bournoutian, George, The Khanate of Erevan under Qajar Rule, 1795-1828. New York, Columbia University Persian Series, 1992.
−    Bournoutian, George, The 1823 Russian survey of the Karabagh province, Costa Mesa, California, second printing, 2012.