ارزیابی نقش موبدان در حفظ و احیای میراث ایرانی در قرون نخستین اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار/گروه تاریخ دانشگاه مازندران

چکیده

چکیده
 فتح ایران توسط اعراب تحولی عمیق در ایران پدید آورد. این حادثه موجبات تغییر ساختار سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کشور را فراهم آورد. در مواجهه با وضعیت جدید جریان‌های گوناگونی در ایران شکل گرفتند؛ در این میان کسانی بودند که با نفی و انکار شرایط جدید سعی کردند همچنان با اتکا به عناصر و مؤلفه‌های هویت ایران باستان خود را معرفی نمایند ازجمله آن‌ها موبدان هستند. مسأله ما در این پژوهش این است که موبدان در واکنش به این وضعیت جدید چه تدابیری اتخاذ کردند و اینکه سهم آن‌ها در حفظ و احیای میراث ایرانی چه میزان بوده است؟ با بررسی منابع تاریخی، جغرافیایی و ادبی درمی‌یابیم که موبدان در حفظ، احیاء و گسترش دین زرتشتی، زبان فارسی، آگاهی تاریخی، آداب و سنن و فرهنگ ایرانی در دوران جدید سعی و تلاش وافری نمودند. اگرچه آن‌ها به‌عنوان حافظ دین بهی نتوانستند جلوی اسلامی شدن ایران را بگیرند ولی در عرصه‌ی تاریخ و فرهنگ تلاش آن‌ها به بار نشسته و بدین ترتیب در تداوم میراث ایرانی (هویت ایرانی) در دوران اسلامی نقش کلیدی ایفا کردند. در این جستار سعی شده است با روش تبیینی (علّت یاب) و تفسیری ـ تفهمّی (معناکاو) به «چرایی» و «چگونگی» تداوم ایرانیت در دوران اسلامی پاسخی درخور داده شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Evaluation of the Role of Zoroastrian Priests in preservation and revival of Iranian Heritage during the First Centuries (A.H.)

نویسنده [English]

  • - -
-
چکیده [English]

Abstract
The Arab conquest of Iran created a deep transformation. This event caused political, cultural and social restructuring of the country. This new situation led to the formation of several movements in Iran. Some of them denied the new conditions and tried to introduce themselves by relying on the elements of ancient Iranian identity, Among them were Zoroastrian Priests (Mobadan). This study tries to investigate the Zoroastrian priests’ plans and reaction to this new situation as well as their shares in preservation and revival of Iranian heritage. By examining historical, geographical and literary sources we understood that the Zoroastrian priests did a lot in maintaining, revival and expansion of Zoroastrian religion, Persian language, historical consciousness, Iranian culture and traditions during the first centuries A.H. Although as protectors of Zoroastrian religion, they couldn't prevent the supremacy of Islam in Iran, their efforts in the field of history and culture were successful and thus they played a key role in the continuity of Iranian heritage (Iranian identity) in Islamic period. This study has used explanation and interpretation as two means to answer the How and the Why questions about the Iranian heritage and identity in the Islamic era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Mobadan
  • Zoroastrian priest
  • Iranian heritage
  • Iranian identity
  • Iranian culture
منابع و مآخذ
−  ابن اعثم کوفی، ابو محمد احمد بن علی، (1380)، الفتوح، ترجمه محمدبن احمد مستوفی هروی، به تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، چ سوم، تهران، علمی و فرهنگی.
−    ابن حوقل، (1366)، صوره الارض، ترجمه و توضیح جعفر شعار، چ دوم، تهران، امیرکبیر.
−    ابن رسته، احمد بن عمر، (1380)، الاعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق حسین قره چانلو، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.
−    ابن فقیه همدانی، (1349)، البلدان، ترجمۀ ح. مسعود، چاپ، اول، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
−    ابن ندیم، محمد بن اسحاق، (1343)، الفهرست، ترجمه‌ی محمدرضا تجدد، چاپ اول، تهران، ابن‌سینا.
−    ارداویر اف،(1342)،ارداویر افنامه،به کوشش رحیم عفیفی، چاپ اول، مشهد، دانشگاه مشهد.
−    اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، (1373)، المسالک و الممالک، چ اول، ترجمه محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران، علمی و فرهنگی.
−    اصفهانی، حمزه بن حسن، (1367)، تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمه‌ی جعفر شعار، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.
−    اکسانا، جی جاماسب و جاماسب جی دستور منوچهر (گردآورنده)، (1371)، متون پهلوی، گزارش سعید عریان، چ اول، تهران، کتابخانه ملی.
−    آذر فرنبغ، (1368)، بندهش هندی، تصحیح و ترجمه مرضیه بهزادی، چاپ دوم، تهران، مدرسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
−    آذر فرنبغ پسر فرخزاد و آذرباد پسر امید، (1381)‌، کتاب سوم دین کرد، دفتر یکم، آوانویسی و ترجمه فریدون فضیلت، چاپ اول، تهران انتشارات فرهنگ دهخدا.
−    بلاذری، احمد بن یحیی، (1327)، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، چاپ اول، تهران، نشر نقره.
−    بیرونی، ابوریحان، (1377)، آثار الباقیه عن القرون الخالیه، ترجمه‌ی اکبردانا سرشت، چاپ اول، تهران، انتشارات امیرکبیر.
−    پطرو شفسکی، ایلیا پاولویچ، (1370)، اسلام در ایران، ترجمه‌ی کریم کشاورز، چاپ دوم، تهران، انتشارات پیام.
−    تاوادیا، ج، (1383)، زبان و ادبیات پهلوی، ترجمه‌ی س نجم آبادی، چاپ سوم، تهران، دانشگاه تهران.
−    ثعالبی، ابی منصور عبدالملک، (1421)، یتیمه الدهر فی محاسن اهل العصر، شرح و تحقیق مفید محمد قمیحه، الطبعه الاولی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
−    جاحظ، ابو عثمان عمروبن بحر، (1424ق)، الحیوان، الطبعه الاولی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
−    جاحظ، ابن عثمان عمرو، (1424 ق)، الحیوان، ج 5، الطبعه الاولی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
−    حموی، یاقوت بن عبدالله، (1995)، معجم البلدان، ط.الثانیه، بیروت، دارصار.
−    دلبری، شهر بانو، «اهتمام روحانیان زرتشتی در حفظ و پاس داشت میراث ادبی ایران»، فصلنامه فقه و تاریخ تمدن، سال سوم، شماره 11، 1396، صص 39-20.
−    دلپذیر، زهرا، اکبر شامیان ساروکلائی و مهدی رحمتی، «رد و موبد در شاهنامه»، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، ش 11، سال سوم،1390، صص 74-61.
−    دینوری، مسلم بن قتیبه، (1418)، عیون الاخبار، ط.الثانیه، بیروت، دارالکتب العلمیه.
−    شجری قاسم خیلی، رضا و هاشم آقاجری، حمید احمدی، سارا شریعتی، «نگرش هویتی ابوریحان»، جستارهای تاریخی، ش 1، سال اول،1389، صص 55-45.
−    صدیقی، غلامحسین، (1372)، جنبش‌های دینی ایران در قرن‌های دوم و سوم هجری، چاپ اول، تهران، پاژنگ.
−    صفا، ذبیح‌الله، (1384)، حماسه‌سرایی در ایران، چاپ هفتم، تهران، امیرکبیر.
−    طبری، محمد بن جریر، (1375)،تاریخ طبری، ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده، ج 5، چاپ پنجم، تهران، اساطیر.
−    فردوسی، ابوالقاسم، (1336)، شاهنامه، به کوشش محمد دبیر سیاقی، ج 1 و 5، چاپ سوم، تهران، انتشارات علمی.
−    فردوسی، ابوالقاسم، (1350)، شاهنامه فردوسی از روی نسخه‌ی بایسنغری، چاپ اول، تهران، شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
−    فرنبغ دادگی، (1369)، بندهش (ایرانی)، گزارنده مهرداد بهار، چاپ اول، تهران، توس.
−    قدامه بن جعفر، (1370)،الخراج، چاپ اول، ترجمه حسین قره چانلو، تهران، نشر البرز.
−    قمی، حسن بن محمد، (1361)، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، تحقیق سید جلال‌الدین تهرانی، چ اول، تهران، نشر توس.
−    گلدزیهر، و، (1371)، شعوبیه، ترجمه‌ی محمدرضا افتخارزاده، جلد اول، چاپ اول، تهران، مؤسسه‌ی نشر میراث‌های تاریخی اسلام و ایران.
−    مسعودی، ابو الحسن علی بن حسین، (1381)، التنبیه و الاشراف، ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده، 2 جلد، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی.
−    مشکور، محمدجواد (1325)، گفتاری درباره دینکرد، چ اول، تهران، چاپخانه پاکت چی.
−    مؤلف مجهول، (1362)، حدوالعالم من المشرق الی المغرب، چاپ اول، تهران، کتابخانه طهوری.
−    مؤلف مجهول، (1369)، شایست و ناشایست، به کوشش کتایون مزداپور، چاپ دوم، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
−    مؤلف مجهول، (1372)، ارداویرافنامه یا بهشت و دوزخ آیین مزدیسنی، چاپ دوم، ترجمه‌ی رحیم عفیفی، تهران، توس.
−    مؤلف مجهول، (1381)، تاریخ سیستان، به تصحیح محمدتقی بهار، چاپ اول، تهران، معین.
−    نویری، احمد شهاب‌الدین، (1365)، نهایه الارب فی فنون الادب، ترجمه‌ی محمود دامغانی، چ دوم، تهران، توس.
−    همدانی، ابن فقیه، (1349)، البلدان، ترجمه‌ی ح. مسعود، چاپ اول، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.