بررسی تحول مؤلفه‌های هویت ملی از منظر اندیشه سیاسی در ایران (از اسکندرغاصب تا اسکندر ذوالقرنین)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

چکیده

چکیده
اسکندر مقدونی به عنوان برجسته‌ترین دشمن ایران زمین سهم مهمی در ادبیات حماسی فارسی دارد. پرداخت جامع و مفصل فردوسی، داراب نامه ی طرسوسی، داراب نامه ی بیغمی و ده ها متن دیگر به زندگی و کارهای او، بخشی از این سهم را شامل می شود. اما این شخصیت تاریخی که درکشورگشایی و نظامی گری به اسطوره ای درادبیات ملل بدل شده، در ادبیات فارسی جایگاهی دوگانه دارد؛ رویه ی نخست آن مربوط به متونی است که عمدتا پیش از قرن ششم تالیف شده اند و سرآغاز آنها هم به دوران پیش از اسلام باز می گردند. در این متون اسکندر گجسته یا ملعون در مقام دشمن قرار دارد، از سوی دیگر، برای توجیه بخشی از اندیشه ی سیاسی ایرانیان باستان، وی به نوعی به نسل دارا (آخرین پادشاه کیانی) متصل می شود. در رویه ی دوم که شاخص ترین تجلی آن در آثار نظامی گنجوی است، شخصیت اسکندر تحولی عظیم پیدا می‌کند. حکیم گنجه در دو اثر عرفانی خود: شرفنامه و اقبالنامه از اسکندر غاصب، عارفی پیامبر گونه می سازد که البته در جهان گشایی هم ید طولایی داشته است. در این مقاله ، تحول شخصیت اسکندر با توجه به نقش آن در حیات سیاسی ایران، ازمنظر هویتی بررسی شده و نقش دوگانه آن در ادب فارسی، در نسبت با خرد سیاسی ایرانیان سنجیده می شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An examination of changes in collections of epics dealing with national identity in relation with changes in political thinking in Iran: From Alexander the Usurper to Alexander the Great (zol-qarneyn or Two-Horned,is the epither of Alexander the Great)

نویسنده [English]

  • Fatemeh Orouji
منابع ومآخذ
_        آموزگار، ژاله(1376)، تاریخ اساطیری ایران، تهران، سمت.
_        ابن بلخی(بی تا)، فارسنامه، به کوشش وحید دامغانی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی فراهاتی.
_        ابن ندیم، محمد بن اسحاق(1346)، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم.
_        اسدی، علی بن احمد(1354)،گرشاسب نامه، به اهتمام حبیب یغمایی، تهران، طهوری.
_        اصفهانی، حمره بن حسن(1346)، تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الارض والانبیاء)، ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
_        اصیل، حجت الله(1381)، آرمانشهردر اندیشه ایرانی، تهران، نی.
_        افشار، ایرج(1343) حدیث اسکندر»، مجله یغما، شماره 192(از صفحه 159 تا 165).
_        بلعمی، محمدبن محمد(1341)، تاریخ بلعمی(تکمله و ترجمه تاریخ طبری)، تصحیح محمد تقی بهار، به کوشش محمد پروین گنابادی، تهران، اداره کل نگارش وزارت فرهنگ.
_        بندهش [فرنبغ دادگی]،گزارنده مهرداد بهار، تهران، توس،1380.
_        بویس، مری(1375)، تاریخ کیش زرتشت، جلد سوم: پس از اسکندرگجسته (با فرانتس گُرنه)، ترجمه همایون صنعتی زاده، تهران، توس
_        بهار، محمد تقی(1369)، سبک شناسی، تهران، امیرکبیر، ج2.
_        بهار، مهرداد(1375)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، نگاه(ویراست دوم).
_        بیرونی، ابوریحان (1375)، آثارالباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت، تهران، امیرکبیر.
_        بیرونی، ابوریحان(1363)، آثارالباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت، تهران، امیرکبیر،  چاپ سوم.
_        بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین(1374)، تاریخ بیهقی، تصحیح خلیل خطیب رهبر، ج1، تهران، مهتاب.
_        پورداود، ابراهیم(1380)، فرهنگ ایران باستان، تهران، اساطیر.
_        ثعالبی مرغنی، حسین بن محمد(1372)، شاهنامه کهن، پارسی تاریخ غررالسیر، ترجمه سید محمد روحانی، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
_        جم زاده، پریوش(1369)، «تدفین اسکندر به روایت فردوسی و تزیینات هخامنشی آن»، ایران شناسی، سال دوم، شماره 8، صص829-833.
_        حاتمی، حسن(1371)، «اسکندرگجسته و مردم کازرون»، چیستا، خرداد و تیر1371، شماره 89 و90، صص1153-1154.
_        ذکاوتی قراگزلو، علیرضا(1382)، «اسکندرنامه نقالی و جایگاه آن در داستانهای عامیانه»، آیینه میراث، دوره جدید، ش22 (ازصفحه 173 تا 176).
_        رجایی، فرهنگ (1372)، تحول اندیشه سیاسی در شرق باستان، تهران، قومس، چاپ اول.
_        زرین کوب، عبدالحسین(1370)، «فلسفه یونان در بزم اسکندر: نظری به اسکندرنامه نظامی»، ایران شناسی، شماره 11،صص482-498.
_        زرین کوب، عبدالحسین(1379)، پیرگنجه در جستجوی ناکجا آباد، تهران، سخن، چاپ چهارم.
_        صفا، ذبیح الله(1346)، آیین شاهنشاهی ایران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
_        صفا، ذبیح الله(1363)، گنجینه سخن، تهران، امیرکبیر، ج1.
_        صفا، ذبیح الله(1370)، «ملاحظاتی درباره داستان اسکندر مقدونی و اسکندرنامه های فردوسی و نظامی»، ایران شناسی، شماره 11،صص469-481.
_        صفا، ذبیح الله(1371)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوس، ج1.
_        صفا، ذبیح الله(1374)، حماسه سرایی در ایران، تهران، فردوس.
_        طباطبایی، سیدجواد (1372) درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران، تهران، کویر، چاپ سوم.
_        طباطبایی، سیدجواد (1375)، خواجه نظام الملک طوسی، تهران، طرح نو، چاپ اول.
_        طبری، محمد بن جریر(1368)، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر.
_        طرسوسی (طرطوسی)، ابوطاهر محمد بن حسن بن علی بن موسی(1374)، داراب نامه طرسوسی، تصحیح ذبیح الله صفا، ج اول، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
_        فردوسی، ابوالقاسم (1373)، شاهنامه، بر اساس چاپ مسکو، به کوشش سعید حمیدیان،  تهران، نشر قطره، دوره 9 جلدی.
_        قادری، حاتم (1378)، اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران، تهران، سمت، چاپ اول.
_        کرمی، محمد حسین (1383)، «اسکندر، ایران، نظامی»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنرکرمان، دوره جدید، شماره 16(پیاپی13)،صص131-172.
_        کریستین سن، آرتور (1356)، کیانیان، ترجمه ذبیح الله صفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
_        کناوت، ولفگانک (2535ش)، آرمان شهریاری در ایران باستان، ترحمه سیف الدین نجم آبادی، تهران، انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر.
_        مجمل التواریخ والقصص (1318)، به تصحیح ملک الشعراء بهار، تهران.
_        محجوب، محمد جعفر(1346)،«اسکندرنامه»،مجله سخن، شماره 194 (از صفحه447 تا457).
_        مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1349)، التنبیه والاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
_        مقدسی، مطهر بن طاهر(1374)، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه.
_        نامه تنسر به گشنسب (1354)، به تصحیح مجتبی مینوی و محمد اسماعیل رضوانی، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
_        هانزن، کورت هاینریش (1374)، شاهنامه فردوسی ساختار و قالب، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، نشر فرزان روز.