رهیافتی تاریخی به شهرسازی و مجموعه های معماری تبریز عهد ایلخانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه هنر اسلامی تبریز

چکیده

چکیده
بر مبنای اسناد تاریخی، احداث مجموعه­های عظیم معماری و شهرک­های اقماری در تبریز عهد ایلخانی در سراسر تاریخ معماری و شهرسازی شرق اسلامی بالاخص ایران ­کم­نظیر و کم­­سابقه بوده است. این توسعۀ مجموعه­های معماری و شهرک­های مهندسی­ساز ارتباطی مستقیم با افزایش جمعیت و گسترش تجارت بین­المللی در قلمرو پادشاهی پهناور ایلخانان داشته است. متأسفانه زلزله‌های مهیب سال­های 997 و 1143 و 1193 ه. ق. تبریز را درهم­کوبید؛ و به تلی از خاک تبدیل کرد؛ و از آن چیزی بر جای نگذاشت؛ بنابراین، مسئلۀ اصلی نوشتار حاضر این است که آیا دانش معماری و شهرسازی می­تواند بر مبنای اسناد تاریخی، ساختارهای شکل دهندۀ تبریز عهد ایلخانی را بازشناسی کند؟ نگارنده با استفاده از رهیافت تاریخی و با مراجعه به متون اصلی و دست اول مؤرخان و سیاحان سده­های هفتم تا نهم هجری قمری چون آثار خواجه رشیدالدین فضل­الله همدانی و حمدالله مستوفی قزوینی سعی کرده­ این ساختارها را تا حد امکان بازشناسی کند. بر مبنای اسناد تاریخی، ساختار شهری تبریز عهد ایلخانی از سه ناحیۀ شهری کاملا برنامه‌ریزی شده و با کارکردهای تعریف شدۀ شهری و مجموعه­های معماری عام­المنفعه شکل می­گرفته است؛ که در آن، شهر تبریز به عنوان ناحیۀ مسکونی تودۀ رعایا و مرکز اصلی صنعت و تجارت و نیز مرکز ثقل شبکۀ بازارهای شرقی ایلخانان؛ شهرک غازانیه به عنوان ارگ حکومتی و مرکز فعالیت­های سیاسی و تجارت با اروپا و همچنین ناحیۀ مسکونی سلطنتی؛ و شهرک رشیدیه نیز با هدف فعالیت­های فرهنگی و دینی و ناحیۀ مسکونی طبقۀ نخبگان اجتماعی برنامه ریزی، طراحی و احداث شده بودند.

عنوان مقاله [English]

رهیافتی تاریخی به شهرسازی و مجموعه های معماری تبریز عهد ایلخانی

نویسنده [English]

  • bahram Ajorloo
- Assistant professor, Tabriz Islamic art university
منابع و مأخذ
الف) فارسی
-   آجورلو، بهرام و نعمتی بابایلو، علی (1392) حذف هویت قاجاری ارک علی­شاه تبریز با مرمت به شیوۀ پاکسازی سبکی. فصلنامۀ علمی و پژوهشی باغ نظر 27 (4): 38-27.
-   ابن­بطوطه (1370) تحفه الانظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار (رحلۀ ابن بطوطه 756 ه. ق.). تصحیح: عبدالهادی التازی. ترجمه: محمدعلی موحد. جلد اول، چاپ دوم، تهران: نشر آگاه.
-     اسکویی، آزیتا بلالی؛ و همکاران (1389) طرح فرضی ربع و شهرستان رشیدی، فصلنامۀ علمی و پژوهشی صفه20 (50): 76-51.
-           اوانسری، محمد علی قراجه­داغی (بی‌تا) زین المعابد فی بیان فضیلت المساجد. تبریز: چاپ سنگی.
-   البناکتی، فخرالدین ابوسلیمان داود (1348) تاریخ بناکتی: روضة اولی­الاباب فی معرفة التواریخ و الانساب (730-717 ه. ق.). تصحیح: جعفر شعار، تهران: انجمن آثار ملی.
-     حافظ ابرو (1317 ه.ش.) ذیل جامع­التواریخ رشیدی (820 ه. ق.). تصحیح: خان­بابا بیانی، تهران: چاپ­خانه علمی.
-     خوافی، فصیح احمد ابن جلال­الدین محمد (1339) مجمل فصیحی (ق.9 ه. ق.). تصحیح: محمد فرخ، جلد اول، مشهد: چاپ طوس.
-     روملو، حسن (1347) احسن­التواریخ. تصحیح: چارلز نورمن سیدن. تهران: چاپ صدر.
-     سعیدنیا، احمد (1381) بازآفرینی شهرستان رشیدی، هنرهای زیبا11 (4): 40-29.
-     سمرقندی، دولتشاه (1272ه. ق.) تذکره ­الشعراء سمرقندی ( ق. 9 ه. ق.). تصحیح: محمد حسین ابن ملا نجف قزوینی، تهران: چاپ سنگی.
-           شبانکاری، محمد ابن علی ابن محمد (1363) مجمع­الانساب ( 733 ه. ق.). تصحیح: میرهشم محدث، دو جلد، تهران: امیرکبیر.
-     شیرازی، شرف­الدین عبدالله (1346) تحریر تاریخ وصاف: تجزیة­الامصار و تزجیة­الاعصار (716-699 ه. ق.). تصحیح: عبدالمحمد آیتی، تهران.
-   عبدالرزاق سمرقندی، کمال­الدین (1372) مطلع سعدین و مجمع بحرین ( ق. 9. ه. ق.). تصحیح: عبدالحسین نوایی، چاپ دوم، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
-     عطاءملک­جوینی، علاءالدین (1290) تاریخ جهان­گشای جوینی. تصحیح: علامه محمد قزوینی، جلد دوم، لیدن: انتشارات بریل.
-     فضل­الله، خواجه رشیدالدین (1313) جامع­التواریخ رشیدی (710 ه. ق.). به کوشش بهمن کریمی، جلد دوم، تهران: اقبال.
-     فضل­الله، خواجه رشیدالدین (1319) تاریخ مبارک غازانی ( 703 ه. ق.). تصحیح: کارل یان، هارتفورد: استفان اوستین.
-     فضل­الله، خواجه رشیدالدین (1356) وقفنامۀ ربع شیدی (700 ه. ق.). به کوشش: مجتبی مینوی و ایرج افشار. تهران: انجمن آثار ملی.
-     کاشانی، ابوالقاسم عبدالله ابن محمد (1348 ه.ش.) تاریخ اولجایتو (718 ه. ق.). تصحیح: مهین همبلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-     کربلایی تبریزی، حافظ حسین (1344) روضات الجنان و جنات الجنان ( 975 ه. ق.). تصحیح: جعفر سلطان­القرایی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-     مستوفی قزوینی، حمدالله (1298) نزهت القلوب (740 ه. ق.)، مقاله سوم در جغرافیا. تصحیح: گای لسترنج، لندن: بنیاد گیب.
-     مستوفی قزوینی، حمدالله (1362)، نزهت القلوب (740 ه. ق.). تصحیح: گای لسترنج، تهران: دنیای کتاب.
-     مستوفی قزوینی، حمدالله (1364)، تاریخ گزیده (730 ه. ق.). تصحیح: عبدالحسین نوائی، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
-     المطراقچی، نصوح السلاحی (1355) بیان منازل سفر العراقین سلطان سلیمان خان (1535م). تصحیح: حسین یورد آیدین، آنکارا: انجمن تاریخ تورک.
-     منشی ترکمان، اسکندربیگ (1377) تاریخ عالم­آرای عباسی (1038-1025 ه. ق.). به کوشش محمد اسمعیل رضوانی. 3 جلد، تهران: دنیای کتاب.
-           میرخواند (1339) روضةالصفا فی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفاء (ق. 9 ه. ق.). تصحیح: عباس پرویز، تهران: کتابفروشی مرکزی.
-           نادر میرزا قاجار (1373) تاریخ و جغرافی دارالسلطنۀ تبریز ( 1302 ه. ق.). تصحیح: غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز: ستوده.
 
ب) خارجی
_           Adjerloo, Bahram & Mansouri, Seyed Amir (2006) Architecture of Azerbaijan in Ilkhanid era. The case study: A new archaeological research on the Ark of Alishah in Tabriz, The Proceedings of 5th Conference of Societas Iranologica Europea (Ravenna, 6-11th October 2003), Volume 2: Classical & Contemporary Iranian Studies, In A. Panaino & R. Zipoli (eds.), Milano: Mimesis: 3-14.
_     Bretanizki, Leonid et al. (1989) Die Kunst Aserbaidschans: Von 4. Bis 18 Jarhundert. Leipzig: Koehler und Amelang Verlag.
_     Chardin, Jean B. (1686). Journal du voyagé du Chevalier Chardin en Perse et aux Indes orientales la Mer Noire et par la Colchide: Qui contient le voyagé de Paris à Ispahan. Amsterdam: Wolters et Haring.
_     Flandin, Eugène N. et Coste, Pascal X. (1851) Voyage en Perse : Pendant Les Années 1840 et 1841. Tome 2, Paris : Gide et J. Baudry Libraires Éditeurs.
_           Giyasi, Jaafar A. (1985) Yaxin Uzaq Ellərdə. Baku: Azerbaijan National Academy of Sciences.
_           Giyasi, Jaafar A. (1991) The Architectural Monuments of Nizami Period. Baku: Azerbaijan National Academy of Sciences.
_           Giyasi, Jaafar A. (1997) Me’mar XacəƏlişah Təbrizi: Dövrü & Yaradiciliği. Baku: Azerbaijan National Academy of Sciences.
_           Giyasi, Jaafar A. (2002) Tabriz Ark citadel: the biggest sanctuary of Islam world. Architecture & City- Building 3: 31-7.
_           Golombek, Lisa & Wilber, Donald N. (1988) The Timurid Architecture of Iran and Turan. Princeton University Press.
_           Kleiss, Wolfram (1981) Notiz zur Alishah Moschee (Ark) in Tabriz, Archaeologische Mitteilung aus Iran 14: 117-8.
_           Le Strange, Guy (1919) The Geographical Part of the Nuzhat-Al-Qulub Composed by Hamd-allah-Mustawfi of Qazwin in 740 A.H. (1340). London: E. J. W. Gibb Memorial.
_     Nasüh El-Silahi Matarakçi (1976) Beyan-i Menazil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman Han (1535). In Hüseyin G. Yuraydin (ed.), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
_     Polo, Marco (1914) The Travels of Marco Polo The Venetian(Introduction by John Masefield ). In William Marsden (trn.) & Thomas Wright (ed.), 3rd edition, London: J. M. Dent & Sons Co. Ltd.
_     Texier, Charles F. M. (1846)Description de l'Arménie et de la Perse, de la Mésopotamie, 1842–1845. Paris. 
_     Wilber, Donald N. (1955) The Architecture of Islamic Iran: The Ilkhanid Period. Princeton University, New York: Greenwood.
_     Wilson, Arnold T. (1930) Earthquakes in Persia, Bulletin of School of Oriental Studies of University of London 6 (1): 103-31.