بررسی فعالیت‎های‎ اقتصادی تجارتخانه کوزه ‎کنانی و چالش‎ های آن در مشهد دوره پهلوی: از صادرات تا تولید صنعتی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه بیرجند، ایران

2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

10.22034/jiiph.2024.61427.2512

چکیده

حاج کاظم کوزه‎کنانی (متوفی 131۶ش.) یکی از تجار ثروتمند و تأثیرگذار مشهد در دورۀ پهلوی اول بود. او پس از انقلاب 1917م. روسیه و تسلط بلشویک‎ها، از بخارا به مشهد مهاجرت کرد و توانست در سال‎های بحران اقتصادی ایران برخلاف بسیاری از تجار که ورشکست شدند، تجارتخانۀ پررونقی در مشهد تأسیس کند و شعبات متعددی از آن‎ را در داخل و خارج از ایران با مرکزیت مشهد دایر نماید. تجارتخانۀ کوزه‎کنانی در ردیف تجارتخانه‌های درجه‌اول خراسان در اوایل دوره پهلوی بود. پژوهش حاضر درصدد است به این سؤالات پاسخ دهد که تجارتخانه کوزه‎کنانی در چه زمینه‎هایی فعالیت می‎کرد؟ کوزه‌کنانی چه راهکارهایی برای رونق اقتصادی تجارتخانه‎اش اندیشید؟ و مهم‌ترین چالش‎های تجارتخانه‎اش چه بود؟ تحقیق حاضر تلاش دارد با تکیه بر اسناد و نشریات به شیوه توصیفی-تحلیلی، وضعیت تجارتخانه کوزه‎کنانی را طی دو دهه بررسی کند. این پژوهش نشان داد کوزه‎کنانی در مشهد فعالیت‎های تجاری‎اش را توسعه داد و پس از مسافرت به اروپا و مطالعه، علاوه بر صادرات و واردات، به جنبه‎های تولیدی، کسب امتیازات انحصاری و وارد کردن کارخانه‎های جدید توجه کرد. او برای عملی کردن اهدافش به دنبال دریافت امتیاز انحصاری کارخانه روغن‎کشی، نخ‎ریسی، متقال‎بافی، کبریت‎سازی و سدسازی و حتی واردات گوسفند قره‎گل برای تولید پوست رفت و توانست کارخانه‎های پنبه‎پاک‎کنی، سیگارسازی، شکلات‎سازی، تعمیر اتومبیل و ریسمان‎بافی دایر کند. فعالیت‎های او در زمینه‎های مختلف با قوانین پیچیده اداری، سوء‎استفاده‎ها و اعمال نفوذ مأموران دولتی همراه شد که موانعی برای پیشرفت فعالیتش ایجاد ‎کردند. با وجود این، تجارتخانۀ کوزه‎کنانی در زمینه تولید شکلات، سیگار و پوست قره‎گل از پیشگامان اقتصادی بود ولی با مرگ وی، پسرانش به‌جای تولید، بیشتر به صادرات روی آوردند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Economic Activities of the Kouzeh-Kanani Trading House and Its Challenges in Mashhad during the Pahlavi Era: From Exports to Industrial Production

نویسندگان [English]

  • ali najafzadeh 1
  • Fazlolla Boraghi 2
1 Assistant Professor, Department of History, University of Birjand, Iran
2 Assistant Professor, Department of History, Payam Noor University, Tehran, Iran

کلیدواژه‌ها [English]

  • Foreign trade
  • exports
  • new industries
  • Kouzeh-Kanani
  • Mashhad
  • الف) منابع فارسی

    کتابها

    • احتشام کاویانیان، محمد (13۵۵). شمسالشموس یا تاریخ آستان قدس، مشهد: آستان قدس.
    • اسناد موقوفات آستانقدس رضوی در هرات (13۶0-1181ق). (1378). به کوشش علی کریمیان، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد.
    • سید قطبی، سید مهدی (1۴01). اخبار خراسان در مطبوعات دوره رضا شاه، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
    • شوشتری، سید محمدعلی (1399). خاطرات سیاسی سید محمدعلی شوشتری، به اهتمام غلامحسین میرزا صالح، تهران: کویر.
    • فتحی، نصرالله (13۵2). زندگینامه شهید نیکنام ثقهالاسلام تبریزی 1277-1330هجری؛ و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، تهران: بنیاد نیکوکاری نوریانی.
    • غلامحسین میرزا صالح (1387). فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی: گزارش کنسولگریهای انگلیس، ترجمه غلامحسین میرزا صالح، تهران: نگاه معاصر.
    • ستاد ارتش هند انگلیس (1398). فرهنگ رجال، قبایل و افراد در خراسان، سیستان و قاینات، ترجمه محمود رفیعی، بیرجند: چهار درخت.
    • مدرس رضوی، محمدتقی و دیگران (1388). مشهد در آغاز قرن چهاردهم خورشیدی مشهور به گزارش مکتب شاهپور، تصحیح و توضیح سید مهدی سیدی فرخد، مشهد: آهنگ قلم.
    • مولوی، عبدالحمید (13۵3). پیشنویس فهرست موقوفات آستان قدس رضوی، مشهد: دفتر موقوفات آستان قدس.
    • نجف‎زاده، علی و قصابی گزکوه، جلیل (1۴03). تاریخ اقتصادی مشهد (از دوره ناصری تا انقلاب اسلامی)، مشهد: بوی شهر بهشت.

    مقالات

    • پورمحمدی املشی، نصرالله، رحمانی، سعیده، خازنی، معصومه (13۴2). بررسی سیاست دولت پهلوی اول نسبت به بازگشت مهاجران ایرانی از شوروی. تاریخنامه ایران بعد از اسلام، 1۴(3۶)، ۵3-82.                                   22034/JIIPH.2023.53396.2366
    • بختیاری، محمد و اصلاحی، متین سادات (1۴03). بررسی سیاست‎های فقرزدایی دولت پهلوی اول بر مبنای نظریه دولت توسعه گرا (مطالعه موردی اصفهان). تاریخنامه ایران بعد از اسلام، 1۵(۴۱)، ۴۹-77. 22034/JIIPH.2024.61156.2510

    گزارشها

    • فاطمی، فائزه (1۴00). پایاننامه بررسی کارکردها و فعالیتهای تجارتخانههای مشهد در عصر پهلوی، گروه تاریخ دانشگاه بیرجند استاد راهنما دکتر زهرا علیزاده بیرجندی، استاد مشاور دکتر مجتبی خلیفه.
    • نجف‎زاده، علی (1۴03). از اطاق تا اتاق، گذری بر بیش از 90 سال تحولات تاریخی و فعالیت تشکلی در عرصه اقتصادی، مشهد: مدال ورزش.

    اسناد

    • سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما): ش 09290۴-2۴0، 0۵۴۵2۵-2۴0، 11۶37-2۴0، 028337-293، 3001۵-293، 0۴7۴87- 310، 0۴7۴80- 310، 2۵2۴۶- 310، 0221۴1 -310، 03۵۶۴9 -310.
    • اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (استادوخ)، سال 1303ش، کارتن 1۶، پوشه 8۵.
    • -----------------------------------، سال 1303ش، کارتن 39، پوشه 2.
    • -----------------------------------، سال 1307ش، کارتن 2۶، پوشه 2۵.
    • سازمان کتابخانه‎ها، موزه‎ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (ساکماق)، ش ۴۶۷۷، ۶۴۱۱۳، ۶۶۸۳۱، ۶۶۴۷۶، ۶۷۴۸۴، ۶۸۵۱۷، 811۴7، 9۴1۵3، 9۴1۵3، 9۴1۵3، 97202، 9913۴، 99279، 9913۶، 11098۴، 112۴۵7، 1182۵0، 1288۶۶، 137۵19، 1393۴3، 1۴0۴8۵، 1۴۴1۵9، 1۴۵813، 182129.
    • -کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام)، 08190-117-11-18-120-۵
    • ----------------------------------------، 7/۴۵-۱-۱۸-۳۴-۶

    روزنامهها

    • روزنامه آزادی (130۴). سال1، شماره 3، 27 مهر 130۴.
    • --------- (130۴). سال1، شماره 21، 2۴ اسفند 130۴،
    • --------- (130۵). سال2، شماره 7 ، 21 آذر 130۵ .
    • --------- (1308). سال۴، شماره30، ۵ خرداد 1308.
    • --------- (1312)، شماره ۶۳۹، 21فروردین 1312.
    • --------- (131۵). شماره 1101، 28 خرداد 131۵.
    • --------- (131۵). شماره 1127، 11مرداد 131۵.
    • --------- (131۶). شماره 12۶۵، 29 فروردین 131۶.
    • --------- (1323). شماره 223۶، 21دی 1323.
    • روزنامه آفتاب شرق (131۶). سال12، شماره ۶۵۰، 18 اردیبهشت 131۶.
    • ----------- (1317). سال1۴، شماره 98۴، 10شهریور 1317.
    • ----------- (1318). سال1۴، شماره 117۶، 23 فروردین 1318.
    • روزنامه اطلاعات (1307). سال 3، شماره ۵۴۸، 9 مهرماه 1307.
    • ----------- (1318). شماره 380۵، 2۵ فروردین 1318.
    • روزنامه بهار (1308). سال 12، شماره180، 17 اردیبهشت 1308.
    • ------- (1308). سال 12، شماره ۵۹۸، ۴ دی 1308.
    • ------- (1309). سال 13، شماره 88۶، 17 دی 1309.
    • روزنامه خورشید (130۴). سال 2، شماره ۴۵، 9 مهر 130۴.
    • روزنامه حبل‎المتین (1307). سال 3۶، شماره 39، 20شهریور 1307.
    • روزنامه شهامت (131۶). سال 9، شماره 227، 1۵مرداد 131۶.
    • روزنامه مهر منیر (130۶). سال۶، شماره1۶، 2 اردیبهشت 130۶.
    • ---------- (130۶). سال۶، شماره 3۶، 27 مهر 130۶.
    • ---------- (130۶). سال۶، شماره ۴۱، 3 آذر 130۶.
    • ---------- (130۶). سال7، شماره ۵، 3 اسفند 130۶.
    • ---------- (1307). سال7، شماره 17، 23 خرداد 1307.
    • ---------- (1307). سال7، شماره 38، 30 آبان 1307.
    • ---------- (1307). سال7، شماره ۴۱، 1 دی 1307.
    • روزنامه ناطق خراسان (13۴1). شماره ۵۰۲، 1۴ فروردین 13۴1.