تأثیر تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت ایران بر اجرای برنامۀ عمرانی اول و دوم (1341-1328ش)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار ، دانشگاه پیام نور ، تهران ، ایران .

2 دکتری علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه، ایران

10.22034/jiiph.2023.57537.2450

چکیده

تدوین و اجرای برنامه­های اول و دوم عمرانی را می­توان دورۀ شکل­گیری تفکر توسعۀ برنامه­محور و ایجاد نهاد برنامه­ریزی در ایران به‌شمار آورد که با شرایط ناپایدار سیاسی و اجتماعی در ایران همراه بود. روند ملی شدن صنعت نفت قبل از برنامۀ عمرانی اول آغاز و در طول این برنامه، قانون آن به تصویب رسید. هرچند تبعات ملی شدن صنعت نفت برای سال­های متمادی ادامه داشت اما بیشترین تأثیر مستقیم آن به‌واسطۀ هم‌زمانی در دوران اجرای برنامه‌های عمرانی اول و دوم بوده‌است. با توجه به نوسانات دسترسی به درآمدهای نفتی و وجود دو تجربۀ کاملاً متفاوت تحریم (در برنامۀ اول) و رفع تحریم (در برنامۀ دوم) هدف این پژوهش­ بررسی تأثیر تصویب این قانون و تبعات آن بر اجرای برنامه­های اول و دوم عمرانی است. این پژوهش کیفی بوده و به روش توصیفی‌تحلیلی انجام گرفته و برای ­جمع­آوری اطلاعات از مدارک و آمارهای رسمی استفاده شده‌است. نتایج نشان داد که 1. ملی شدن صنعت نفت باعث تحریم و عدم دسترسی به منابع تأمین مالی برنامۀ اول شد که این امر به عدم اجرای کامل برنامۀ عمرانی اول انجامید، 2. رفع تحریم و بهبود درآمدهای نفتی در طول اجرای برنامۀ عمرانی دوم از عوامل اصلی توفیق نسبی این برنامه بوده‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Effect of the Approval of the Nationalization Law of Iran's Oil Industry on the Implementation of the First and Second Development Programs (1949-1962)

نویسندگان [English]

  • nabi omidi 1
  • Azim Karimi 1
  • Aliakbar omidi 2
1 Assistant Professor, Payam Noor University, Tehran, Iran.
2 PhD in Political Science, Islamic Azad University, Kermanshah Branch, Iran
چکیده [English]

Compilation and Implementation of the first and second development programs can be considered as the period of formation of program-oriented development thinking and creation of planning institution in Iran. This period coincided with the unstable political and social conditions in Iran. The process of nationalization of the oil industry started before the first development program and its law was approved during this program. Although the consequences of the nationalization of the oil industry continued for many years, its most direct impact was on the implementation of the first and second development programs due to its simultaneity. Considering the fluctuations of access to oil revenues and the existence of two completely different experiences of embargo (in the first program) and lifting of the embargo (in the second program), the purpose of this research is to examine the effect of the approval of this law and its consequences on the implementation of the first and second development programs. This research is qualitative and has been carried out in a descriptive-analytical way, and official documents and statistics have been used to collect information. The results showed 1. The nationalization of the oil industry caused embargo and lack of access to financing sources of the first plan, which led to the complete non-implementation of the first development plan. 2. Removal of embargo and improvement of oil revenues during the implementation of the second development program has been one of the main factors of the relative success of this program.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nationalization of Oil Industry
  • First Development Program
  • Second Development Program
  • Oil
  • Development

مراجع

  • کتاب­ها

    • آبراهامیان، یرواند (1391). ایران بین دو انقلاب، تهران: نی.
    • آبراهامیان، یرواند (1401). بحران نفت در ایران از ناسیونالیسم تا کودتا، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، تهران: نی.
    • ابتهاج، ابوالحسن (1371). خاطرات ابوالحسن ابتهاج، تهران: علمی.
    • بالدوین، جورج بی ‌(1401). برنامه‌ریزی و توسعه در ایران، چاپ سوم، ترجمه میکائیل عظیمی، تهران: علم.
    • بوستاک، فرانسیس و جونز، جفری (1398). برنامه‌ریزی و قدرت در ایران: ابوالحسن ابتهاج و توسعه اقتصادی در زمان شاه، مترجمان: مهدی پازوکی و علی حبیبی، تهران: کویر.
    • ذوقی، ایرج (1370). مسایل سیاسی و اقتصادی نفت ایران، تهران: پاژنگ.
    • عاشوری، محمدرضا (2005). برنامه‌ریزی اجتماعی در ایران، سوئد: گامل.
    • گودرزی، منوچهر؛ فرمانفرمائیان، خداداد و مجیدی، عبدالمجید (1381). توسعه در ایران:1320 تا 1357، تهران: گام نو.
    • مشرف نفیسی، حسن (1341). سالنامه دنیا، شماره 18، تهران: چاپ کیهان.
    • مک لئود، تاس (1380). برنامه‌ریزی در ایران؛ براساس تجارب گروه مشاوران دانشگاه هاروارد در ایران در تهیه برنامۀ عمرانی سوم. ترجمه علی اعظم محمدبیگی، تهران: نی.
    • نیلی، مسعود و کریمی، محسن (1396). برنامه‌ریزی در ایران 1316-1356؛ تحلیلی تاریخی با تمرکز بر تحولات، نقش و جایگاه سازمان برنامه و بودجه، تهران: نی.

    مقاله‌ها

    • ابراهیمی، علی و مسعودنیا، حسین (1394). علل تکوین جنبش ملی شدن صنعت نفت براساس نظریۀ محرومیت نسبی، جامعه‌شناسی تاریخی، 7(3)، 277-300.
    • اکبری، محمدعلی و وحیدی‌راد، میکائیل (1393). جایگاه نفت ایران در منافع نفتی آمریکا در خاورمیانه 1320-1330، تاریخ اسلام و ایران، 24(23)، 25-59.
    • دوست محمدی، سید احمد و زحمتکش، حسین (1392). زمینه‌های مالی اختلافات دولت ایران با شرکت نفت انگلیس و ایران، سیاست، 43(4)، 23-42.
    • سلیمانی، کریم و وحیدی‌راد، میکائیل (1389). مذاکرات نفت ایران و انگلیس و تجدید نظر در قرارداد دارسی در دوره رضاشاه، تاریخ ایران، 3(1)، 71-100.
    • شکوهی، محمدرضا و نادران، الیاس (1390). تاریخ تحولات قراردادها در صنعت نفت ایران (با تأکید بر 1353ـ1333)، تاریخ ایران، ش4، 1390.
    • صابری، شیدا و شیخ نوری، محمدامیر (1390). بازار و نهضت ملی شدن صنعت نفت، پژوهش­های تاریخی، 4(1)، 77-110.
    • مشیرزاده، حمیرا و خانلرخانی، محمدحسین (1399). امنیت‌ هستی‌شناختی و ملی شدن صنعت نفت در ایران، سیاست، 50(4)، 1269-1292.
    • مقصودی، علی‌اصغر (1395). تحلیل رویکرد مطبوعات سیاسی به جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران، سیاست، 46(1)، 249-264.
    • مولایی، آیت و وهیبی فخر، مریم (1399). اقدامات ابوالحسن ابتهاج در ساختار نظام برنامه‌ریزی ایران؛ تحلیل از دیدگاه حقوق اداری، حقوق اداری، 8(24)، 209-230.
    • ناطقی، فرجاد و توفیق، ابراهیم (1396). تبارشناسی جنبش ملی شدن صنعت نفت در ایران تأملی در مناسبات دولت، جامعه و نظام سرمایه‏‌داری سال‌های 1320 تا 1332، دولت پژوهی، 3(11)، 161-199.
    • نعمتی، نورالدین و الزیادی، علیرضا (1397). ملی شدن صنعت نفت ایران و تأثیر آن بر دولت و مجلس عراق، پژوهش‌های تاریخی، 10(2)، 31-42.
    • وحیدی‌راد، میکائیل (1398). تاکتیک‌های آمریکا در قبال مسئله نفت و بحران آذربایجان در دوره قوام (1326-1324)، تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، 10(20)، 117-147.

     

    گزارشات

    • گزارش مقدماتی برنامه هفت‌ساله عمرانی اول (۱۳۲۶).
    • گزارش نهایی شرکت مشاور موریسن نودسن شرکت مشاوه (۱۳۲۶).
    • گزارش نهایی شرکت مشاورن ماوراء بحار (۱۳۲۸).
    • سازمان برنامه و بودجه (1343). گزارش اجرای برنامه هفت‌ساله دوم، تهران، سازمان برنامه و بودجه.

    مجلات

    • امتیازنامچه نفت و موم طبیعی معدنی (قرارداد دادرسی)،1901م/1280ش.
    • بانک ملی (1327). مجله بانک ملی، نشریه ادواری، انتشارات بانک ملی، شماره96.
    • صورت مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره اول تقنینیه (تهران: ضمیمه روزنامه رسمی،1324)، مورخ یکشنبه 5 ذیحجه 1324ق، ص57-56.

    قوانین

    • قانون اجرای طرز اجرای اصل ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور، مصوب8 اردیبهشت1330 مجلس شورای ملی.
    • قانون برنامۀ عمرانی اول کشور، مصوب 26/11/1327.
    • قانون برنامۀ عمرانی دوم کشور، مصوب 08/12/1334.
    • قانون برنامه هفت‌ساله عمرانی اول (1327).
    • قرارداد کنسرسیوم (۱۳۳۳). مصوب ۲۹مهر۱۳۳۳ مجلس شورای ملی.
فصلنامه تاریخ نامه ایران بعد از اسلام
دوره 15، شماره 38
فروردین 1403
صفحه 1-22

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 23 تیر 1402
  • تاریخ بازنگری: 10 دی 1402
  • تاریخ پذیرش: 29 آبان 1402

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار