رجال سلطنتی هنرمند و تحولات نگارگری ایرانی از ایلخانان تا میانه صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه سوره تهران

چکیده

از میانه سلطنت ایلخانان، به‎تدریج شکوفایی نگارگری ایرانی رونق گرفت و علی‌رغم تحولات سیاسی و تغییر سلسله‎های حاکم بر ایران نه‎تنها از رونق و کیفیت آن کاسته نشد بلکه تا میانه عصر صفوی بر بالندگی آن افزوده شد. دراین‎ارتباط مؤلفه‎های متعددی تأثیرگذار بودند که از مهم‎ترین آن‎ها نقش حامیان سلطنتی بود؛ ازاین‎رو مسئله این پژوهش نوع و میزان آشنایی رجال سلطنتی با هنرهای مرتبط با کتاب‎آرایی به‎ویژه نگارگری است و این‌که این آشنایی ایشان با هنر تا چه اندازه بر تحولات نگارگری ایران تأثیرگذار بوده است، با این هدف که بتوان از ارتباط حامیان سلطنتی با تحولات هنری دوران خودشان شناخت بیشتری به دست آورد. بازه مطالعاتی این پژوهش حدفاصل سلطنت ایلخانان تا پایان صفویان است و حوزه جغرافیایی آن نیز قلمرو جهان فرهنگ ایرانی فارغ از مرزهای جغرافیایی آن است؛ امری که با روش تاریخی به آن پرداخته می‎شود. گزارش‎ها و شواهد تاریخی باقی‎مانده از این دوران نشان می‎دهد آثار مهم این دوران صرفاً با حمایت مادی حامیان سلطنتی شکل نگرفته‎اند بلکه در پس آن‎ها حامیانی قرار داشتند که برخی از آن‎ها خود هنرمندانی چیره‎دست بودند و برخی نیز با شناخت و تخصصی که در هنر پیدا کرده بودند بر تحولات زیبایی‎شناختی نگارگری دربارشان نظارت می‎کردند. درنتیجه می‎توان گفت از مهم‎ترین متغیرهای مهم و تأثیرگذار در بالندگی نگارگری ایرانی به نقش معنادار حامیان درباری و شناخت آن‎ها از انواع هنرهای مرتبط با کتاب‎آرایی ازجمله نگارگری برمی‎گردد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Artists royal patrons and the evolution of Persian miniature from Ilkhanate to the Middle Safavid period

نویسنده [English]

  • Mohammad Moeinaddini
Assistant Professor at Soura University, Tehran
چکیده [English]

From the middle of the reign of the Ilkhans to the middle of the Safavid era, Iranian miniature painting gradually flourished. In spite of many political changes that happened in this interval, including the change of governments, the quality and value of this art not only did not decrease, but it also gained more validity. In this case, several factors were impressive. Among them, the most important one was the role of royal Art patrons; Therefore, the problem of this research is the type and degree of royal art patron’s familiarity with the arts related to the book design, especially miniature painting, and also the impact rate of this familiriaty on the evolution of Persian painting. With the aim of making clear how familiar the royal patrons were with their contemporary arts. The study period of this research is from the reign of the Ilkhans to the end of the Safavid dynasty, and its geographical scope is the world of Persianate culture regardless of its geographical boundaries. The reports and historical evidences remained from these periods show that the important Manuscripts of these periods were not only formed with the financial support of royal patrons, but behind them were also the patrons, some of whom were master artists and some were artists and experts in all kinds of arts. As a result, together with their artists, they could advance the artistic evolution of their time. Therefore, it can be said that one of the most important and influential variables in Persian miniature painting’s evolution is the significant role of court patrons, their knowledge about various arts related to the book design and also their skill in some branches of art such as painting.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persianate culture and art
  • Persian miniature
  • Arts related to manuscripts
  • Art Patronade
  • کتاب‌ها

    • اسکندر بیک ترکمان (1382)، تاریخ عالمآرای عباسی، جلد اول، به کوشش، ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.
    • اصفهانی، میرزا حبیب (1369)، تذکره خط و خطاطان، ترجمه: رحیم چاوش‌اکبری، تهران، مستوفی.
    • آژند، یعقوب (1377)، دوازده رخ، تهران، مولی.
    • آژند، یعقوب (1384)، مکتب نگارگری تبریز و قزوین و مشهد، تهران، فرهنگستان هنر.
    • بابرشاه، ظهیرالدین محمد (1386)، بابرنامه، کابل، آکادمی علوم افغانستان.
    • براون، ادوارد (1339)، از سعدی تا جامی، ترجمه: علی‎اصغر حکمت، تهران، ابن‎سینا.
    • بیانی، مهدی (1346)، احوال و آثار خوشنویسان، جلد دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
    • جهانگیر گورکانی، نورالدین محمد (1359)، جهانگیر نامه، توزک جهانگیری، به کوشش: محمد هاشم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
    • خواندمیر، غیاث‎الدین بن همام‌الدین حسینی (آ 1362)، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، جلد سوم، مقدمه: جلال‎الدین همایی، تهران، خیام.
    • خواندمیر، غیاث‎الدین بن همام‌الدین حسینی (ب 1362)، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، جلد چهارم، مقدمه: جلال‎الدین همایی، تهران، خیام.
    • دولتشاه سمرقندی (1382)، تذکره الشعرا، به تصحیح: ادوارد براون، تهران، اساطیر.
    • سام میرزای صفوی (1314)، تحفه سامی، به کوشش: وحید دستگردی، تهران، ارمغان.
    • سهیلی خوانساری، احمد (1383)، «پانویس»، در: گلستان هنر، قاضی احمد قمی، تهران، منوچهری.
    • شاردن، ژان (1345)، سیاحتنامه شاردن، ترجمه: محمد عباسی، جلد هفتم، تهران، امیرکبیر.
    • صادقی بیک افشار (1327)، مجمع الخواص، ترجمه: عبدالرسول خیامپور، تبریز، اختر شمال.
    • علامی، ابوالفضل مبارک (1385)، اکبر نامه، به کوشش: غلامرضا مجد طباطبایی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
    • علامی، ابوالفضل (2005)، آئین اکبری، تصحیح: سر سید احمد، هند، دانشگاه مسلمان علیگره.
    • فخری بن محمد امیری هروی، سلطان محمد (1968)، روضه السلاطین و جواهر العجایب، تصحیح: سید حسام‎الدین راشدی، حیدرآباد، سندی ادبی بورد.
    • قاضی احمد بن شریف‌الدین حسین الحسینی قمی (1363)، خلاصه التواریخ، جلد دوم، تصحیح: احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران.
    • قاضی میر احمد منشی قمی (1383)، گلستان هنر، تصحیح: احمد سهیلی خوانساری، تهران، منوچهری.
    • کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی (1363)، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، جلد اول، لندن، ناشر مؤلف.
    • کن بای، شیلا (1382)، نقاشی ایرانی، ترجمه: مهدی حسینی، تهران، دانشگاه هنر.
    • مایل هروی، نجیب (1372)، کتابآرایی در تمدن اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‎های اسلامی آستان قدس رضوی.
    • میرجعفری، حسین (1388)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان، تهران، انتشارات دانشگاه اصفهان و سمت.
    • همایی، جلال‎الدین (1375)، تاریخ ادبیات ایران، به کوشش: ماهدخت بانو همایی، تهران، هما.
    • یارشاطر، احسان (1334)، شعر فارسی در عهد شاهرخ، تهران، دانشگاه تهران.

    مقاله‌ها

    • آژند، یعقوب، «کارستان هنری و هنرپروری ابراهیم سلطان»، هنرهای زیبا، شماره 37، 1388.
    • آژند، یعقوب، «کتاب‎خانه و صورت‌خانه در دوره ایلخانیان و جلایریان»، هنرهای زیبا، شماره 33، 1386.
    • آژند، یعقوب، «کتاب‎خانه و صورت‌خانه در مکتب هرات»، گلستان هنر، شماره 10، 1386.
    • حسن شاهی، میمنت؛ صادقی گندمانی، مقصود علی، «نقش سلطان ابراهیم میرزا در روند عصر صفوی (963 تا 984 ق/ 1556 تا 1576 م)»، پژوهشهای تاریخی، شماره 3، 1395.
    • خاتمی، احمد؛ اصغری طرقی، مژگان، «تأثیر نهاد فرهنگی ـ ادبی دربار بر ادبیات فارسی عصر تیموری»، تخصصی سبکشناسی نظم و نثر فارسی، شماره چهارم، 1392.
    • دانش‎پژوه، محمدتقی، «یک پرده از زندگانی شاه‎تهماسب صفوی»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره 28، 1350.
    • شعبانی، احمد، «شرح احوال شاهزاده ابوالفتح سلطان ابراهیم میرزا و بررسی تاریخی کتابخانه وی»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره‌های 34 و 35، 1382.
    • عظیمی‌نژاد، مریم و دیگران، «تحلیل ساختاری نگاره‎های هفت‎اورنگ جامی در کارستان هنری سلطان ابراهیم میرزا»، مطالعات هنر اسلامی، شماره 27، 1396.
    • محمودی، علیرضا، «طرۀ خط و دندانه‎ی شعر: نظری بر جایگاه و هنر شاعران خوشنویس ایران دربار پادشاهان گورکانی هند»، مطالعات شبهقاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، شماره 30، 1396.
    • میرمحمدصادق، سید سعید، «سلطان ابراهیم میرزای صفوی»، آینه میراث، شماره‌های 33 و 34، 1385.

    رساله‌های تاریخی

    • «جلایریان یا ایلکانیان»، دانشنامه جهان اسلام، به کوشش ربیعی، منیژه؛ ارجح، اکرم، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، (1393)، جلد 10.
    • «سرآمدان نقاشی ایران: احمد موسی و شمس‎الدین»، از، دوازده رخ، تألیف و ترجمه: یعقوب آژند، به کوشش شرویدر، اریک، تهران، مولی (1377).
    • «دیباچه مرقع بهرام میرزای صفوی»، از، کتابآرایی در تمدن اسلامی، گواشانی، دوست‎محمد به کوشش: نجیب مایل هروی، مشهد، بنیاد پژوهش‎های اسلامی آستان قدس رضوی، (1372).
    • «قوانین الخطوط»، از، کتابآرایی در تمدن اسلامی، محمود بن محمد، به کوشش: نجیب مایل هروی، مشهد، بنیاد پژوهش‎های اسلامی آستان قدس رضوی، (1372).

    منابع انگلیسی

    • Smart, ellen (1999), The Death of Ināyat Khān by the Mughal Artist Bālchand, Artibus Asiae, Vol. 58, No. 3/4 (1999), pp. 273-279.