مدیریت بحران مناطق جنگ‌زده در سلطنت شاه‌عباس اول صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر تاریخ

چکیده

در زمان سلطنت شاه محمد خدابنده، با ضعیف‌تر شدن حکومت مرکزی، همسایگان از شرق و غرب به مرزها و شهرهای قلمرو صفویان هجوم آوردند. شاه‌عباس نیز تا زمان تحکیم پایه‌های حکومتش مجبور به تحمل حضور ازبکان و عثمانی‌ها در بخش‌هایی از مملکتش بود. پس از آن، برای بیرون راندن اشغالگران و مقابله با تعدیات آن‌ها، در جنگ‌های بسیاری شرکت کرد؛ اما این جنگ‌ها برای زندگی ساکنان مناطق موردمناقشه، مصیبت‌بار بود. سؤال مطرح در پژوهش حاضر این است که شاه‌عباس اول چه راهکار‌هایی برای مدیریت بحران‌های ناشی از جنگ‌ها در پیش گرفت؟ روش تحقیق مقاله از نوع پژوهش تاریخی و روش انجام آن توصیفی‌تحلیلی است. دستاورد تحقیق حاکی از این است که معمولاً شاه‌عباس در آستانه وقوع جنگ‌ها، به کوچاندن اهالیِ درمعرضِ‌خطر به مناطق امن، محافظت از آن‌ها توسط دسته‌های نظامی و اجرای زمین سوخته اقدام کرده است. پس از وقوع و خاتمه جنگ‌ها نیز با به کار بستن معافیت‌های‌ مالیاتی مانند مالوجهات و عوارض دیوانی در همان سال و سال بعد، جبران خسارت‌ها از سوی دیوان اعلی، تعیین حاکم برای تثبیت اوضاع اداری و رسیدگی به مناطق جنگ‌زده، حمایت‌های عاطفی و اجتماعی از کودکان یتیم و زنان شوهرمرده می‌‌کوشید وضعیت به‌وجودآمده را مدیریت کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Crisis Management in War-Torn Areas during the Reign of Shah Abbas I Safavid

نویسنده [English]

  • Maryam Abedini Moghanaki
History Researcher
چکیده [English]

During the reign of Shah Mohammad Khodabandeh, as the central government weakened, neighbors from the East and West invaded the borders and cities of the Safavid Empire. Shah Abbas also had to endure the presence of the Uzbeks and the Ottomans in parts of his country until the foundations of his rule were established. After that, he fought many battles to drive out the occupiers and confront their aggression; however, these wars were tragic for the lives of the inhabitants of the disputed areas. The question in the present study is, "what strategies did Shah Abbas I take to manage the crises caused by the wars?" This is a historical study implementing a descriptive-analytical approach. The findings of the study indicate that on the eve of the wars, Shah Abbas usually relocated the people in danger to safe areas, protected them by the military units, and carried out the scorched earth tactic. After the outbreak of war, he was trying to manage the situation through tax exemptions in the same year and the following year. Compensation from the Supreme Court, and the appointment of a ruler to stabilize the administrative situation and care for war-torn areas were among his other actions. He was also trying to provide emotional and social support for the orphans and the widows.
During the reign of Shah Mohammad Khodabandeh, as the central government weakened, neighbors from the East and West invaded the borders and cities of the Safavid Empire. Shah Abbas also had to endure the presence of the Uzbeks and the Ottomans in parts of his country until the foundations of his rule were established. After that, he fought many battles to drive out the occupiers and confront their aggression; however, these wars were tragic for the lives of the inhabitants of the disputed areas. The question in the present study is, "what strategies did Shah Abbas I take to manage the crises caused by the wars?" This is a historical study implementing a descriptive-analytical approach. The findings of the study indicate that on the eve of the wars, Shah Abbas usually relocated the people in danger to safe areas, protected them by the military units, and carried out the scorched earth tactic. After the outbreak of war, he was trying to manage the situation through tax exemptions in the same year and the following year. Compensation from the Supreme Court, and the appointment of a ruler to stabilize the administrative situation and care for war-torn areas were among his other actions. He was also trying to provide emotional and social support for the orphans and the widows.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shah Abbas I
  • Crisis management
  • Tax Exemption
  • War-Torn Zones
  • Safavid
-       ابوبکر بن عبدالله (1387)، تاریخ عثمان پاشا (تاریخ یورش عثمانی به قفقاز و آذربایجان و تصرف تبریز 993-998‌ق)، نصرالله صالحی، تهران‌، طهوری.
-       اسکندربیک (1387)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، ایرج افشار، ج1-3، تهران، امیر‌کبیر.
-       افوشته‌ای نطنزی، محمود بن هدایت الله (‌1373)، نقاوة‌الآثار، احسان اشراقی، تهران، علمی.
-       اوزون چارشلی، اسماعیل حقی، (1377)، تاریخ عثمانی، ایرج نوبخت، ج3، تهران، کیهان.
-       تاجیک محمدرضا (1379)، مدیریت بحران: نقدی بر شیوه‌های تحلیل و تدبیر بحران در ایران، تهران‌، فرهنگ گفتمان.
-       جنابذی، میرزابیک (1378)، روضة‌الصفویه، غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، موقوفات محمود افشار.
-       حسینی استر‌آبادی، حسین بن مرتضی (‌1366)، تاریخ سلطانی، احسان اشراقی، تهران، علمی.
-       حسینی و همکاران، مازیار (1387)، مدیریت بحران، تهران، مؤسسه نشر سپهر.
-       دلاواله، پیترو (‌1390)، سفرنامه پیترو دلاواله، شجاع‌الدین شفا، تهران، علمی.
-       روملو، حسن (1389)، احسن‌التواریخ، عبدالحسین نوایی، ج2، تهران، اساطیر.
-       شاردن، ژان (1345)، سیاحتنامه شاردن، محمد عباسی، ج8،4، تهران، امیر‌کبیر.
-       شاملو، ولی قلی بن داود (‌1371)، قصص‌الخاقانی، حسن سادات ناصری، تهران، وزارت ارشاد.
-       شاو، ‌استانفورد جی (1370)‌‌، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید، محمود رمضان ‌زاده، ج1، مشهد، آستان قدس.
-       سلانیکی، مصطف (1389)، تاریخ سلانیکی، نصرالله صالحی، تهران، طهوری.
-       فلور، ویلم (1349)، تاریخچه مالی ـ مالیاتی از صفویه تا پایان قاجاریه، مرتضی کاظمی یزدی، تهران، نشر تاریخ ایران.
-       ـــــــــ (1387)، دیوان و قشون در عصر صفوی، کاظم فیروزمندی، تهران، آگه.
-       فیگوئروآ، دن‌گارسیا دسیلوا (‌1363)، سفرنامه دن‌گارسیا دسیلوا فیگوئروآ،‌ غلامرضا سمیعی، تهران، نو.
-       ملکشاه حسین سیستانی (‌1389)، احیاءالملوک، منوچهر ستوده، تهران، علمی.
-       منجم یزدی، ملاجلال‌الدین (‌1366)، تاریخ عباسی یا روزنامه ملا‌جلال، سیف‌الله وحیدنیا، تهران، وحید.
-       منز، بئاتریس فوربز (1390)، قدرت، سیاست و مذهب در ایران عهد تیموری، جواد عباسی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد.
-       منشی قمی، احمدبن حسین (‌1383)، خلاصه‌التواریخ، احسان اشراقی، ج1، تهران، دانشگاه تهران و موسسه انتشارات و چاپ.
-       میرزا سمیعا، محمد سمیع (‌1378)، تذکرة‌الملوک، تهران، امیر‌کبیر.
-       واله اصفهانی (1372)، خلد برین، میرهاشم محدث، تهران، موقوفات افشار.
مقاله‌ها
-       آقاجری، هاشم، مشفقی‌فر، ابراهیم (1389)، «‌تحلیل استراتژی نظامی ایران و مؤلفه‌های آن در عصر شاه‌عباس بزرگ (996-1038ق)»، پژوهش‌نامۀ انجمن ایرانی تاریخ، ش4، س1.
-       پورمحمدی املشی، نصرالله (1388)، «اوضاع اجتماعی و اقتصادی تبریز عصر صفوی»، فصلنامه تاریخ ایران و اسلام دانشگاه الزهرا، ش1، س19.
-       پیران، پرویز (‌1382)، «جامعه‌شناسی مصائب جمعی و نقش آن در مدیریت بحران ناشی از حادثه»، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال سوم، ش‌11.
-       ثواقب، جهانبخش (1391)، «‌نگرشی بر سازمان سپاه در عصر شاه‌عباس اول صفوی»، پژوهش‌نامه تاریخ، ش29، س8.
-       رضوانی، حمیدرضا (1385)، «مدیریت بحران سازمانی»، ماهنامه تدبیر، ش170.
-       سمسار، محمدحسن (1346)، «‌اسناد و مکاتبات تاریخی: فرمان‌نویسی در دوره صفویه»، بررسی‌های تاریخی، ش12.
-       عربخانی، رسول (1387)، «‌جنگ‌های ایران و عثمانی در عهد شاه محمد خدابنده با تکیه بر تاریخ عثمان پاشا»، نامه تاریخ‌پژوهان، ش15، س4.
-       گلشنی، عبدالکریم (1349)، «تشکیلات آموزشی ایران در دوره صفویه»، خرد و کوشش، دوره اول، دوره دوم دفتر اول.
-       مجربی، حسن (1396)، «‌نقش تعلیم و تربیت شیعی در انسجام و دفاع از مرزهای ایران در دوره صفویه»، فصلنامه علوم و فنون مرزی، ش4، س8.
-       ملایی، مصطفی (1390)، «‌بررسی اوضاع نا آرام خراسان در کشاکش تاخت و تاز‌های ازبکان و لشکرکشی‌های شاه‌عباس اول با تکیه بر شهر مرزی مرو»، فصلنامه تاریخ‌پژوهی فردوسی مشهد، ش49.
منابع عثمانی
-       Peçevi, Ibrahimefendi (1283), Peçevi Tarihi, II, İstanbul: Matbaa-i Amire.
-       Naima,Mustafa(1147),Tarih-i naima, İstanbul: İbrahim Müteferrika Matbaası.