مهاجرت علویان به خراسان در دورۀ عباسی و تأثیر آن بر روند اسلام‌پذیری ایرانیان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه میبد

چکیده

مهاجران عرب دورۀ عباسی به ایران را بیشتر علویان، سادات و شیعیان تشکیل می‌دادند. مسئله اصلی پژوهش حاضر شناسایی و معرفی مهاجران علوی خراسان در دورۀ عباسی تا برآمدن دولت آل‌بویه و تأثیر حضور آنان بر اسلام‌پذیری ایرانیان است. سؤال این پژوهش آن است که آیا مهاجرت علویان به خراسان در دوره یادشده توانست بر جریان اسلام‌پذیری ایرانیان تأثیرگذار ظاهر شود؟ فرضیه مطرح برای این سؤال بنا به اطلاعات منابع تاریخی و... آن است که مهاجرت علویان که در دورۀ عباسی ادامه یافت در جنبه‌های مختلف زندگی مناطق مهاجرپذیر تأثیر گذارد. یکی از این تأثیرات که در پژوهش حاضر مورد بررسی قرار می‌گیرد تأثیر بر اسلام‌پذیری ایرانیان در مناطق مختلف است. بنا به اطلاعات منابع گوناگون، مهاجران که در پنج دورۀ مهم تاریخی، در مناطق مختلف ایران و ازجمله خراسان استقرار یافتند و از بین پنج گروهِ مهاجر به ایران، فقط چهار گروه حسینی، اطرفی، حسنی و عباسی به این ناحیه وارد شدند و گزارشی از گروه پنجم یعنی حنفیان (محمدیان= فرزندان محمد حنفیه) در دست نیست. با حضور و استقرار گروه‌های مختلف علوی در شهرها، روستاها و مناطق دورافتاده این سرزمین و درنتیجۀ فعالیت‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آنان و تعامل با بومیان، به‌تدریج زمینه برای نفوذ اسلام و گسترش آن در بین طبقات خاصه و عامه جامعۀ ایرانی فراهم آمد. شناسایی و دسته‌بندی گروه‌های مختلف علوی در خراسان در قالب پنج گروه و طرح این بحث که مهاجرت، بستر و زمینه‌ای برای تغییر و تحولات پایدار فرهنگی شد از اهداف پژوهش حاضر است. دورۀ زمانی موردنظر در این پژوهش، دورۀ زمانی آغاز دورۀ عباسی تا به قدرت رسیدن آل‌بویه در اوایل قرن چهارم هجری است. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از شیوه کتابخانه‌ای و انواع گوناگون منابع است. همچنین در این اثر سعی شده است تا نتایج کیفی حاصل از منابع، به شیوه کمّی و بر روی نمودار نمایش داده شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Alawite Migration to Khorasan during the Abbasid Period and its Impact on the Process of Accepting Islam by the Iranians

نویسنده [English]

  • Zohreh Dehghanpour
Assistant Professor, Meybod University
چکیده [English]

The Arab immigrants of the Abbasid period to Iran were mostly Alawites, Sadats and Shiites. The main issue of the present study is to identify and introduce the Alawite immigrants of Khorasan in the Abbasid period until the rise of the Buyids government and the effect of their presence on accepting Islam by the Iranians. The question of this research is, "whether the migration of Alawites to Khorasan in the mentioned period could affect the flow of accepting Islam by the Iranians?" Based on the information available in the historical sources, it is hypothesized that the migration of the Alawites, which continued during the Abbasid period, affected various aspects of life in the areas accepting the migrants. One of these effects studied in the present study is their impact on accepting Islam by the Iranians in different regions. According to various sources, the immigrants were settled in different parts of Iran including Khorasan during the five important historical periods. Out of five groups of immigrants to Iran, only four groups, i.e. Hosseini, Atrafi, Hassani and Abbasi entered this area. The reports on the fifth group, the Hanafis (Mohammadians = children of Muhammad Hanafiyya) is not available. With the presence and establishment of various Alawite groups in cities, villages and remote areas of this land and as a result of their various political, social and cultural activities and interaction with the natives, the ground was gradually prepared for the influence of Islam and its spread among the elite and public classes. Identifying and classifying different Alawite groups in Khorasan in the form of five groups and proposing that migration had become bedrock for sustainable cultural change and transformation are among the objectives of the present study. The time span considered in this research is the period of the beginning of the Abbasid rule until the coming to power of the Buyids in the early fourth century (AH). The research method is descriptive- analytical using the library documents and various sources. In this work, an attempt has been made to display the qualitative results obtained from the sources in a quantitative manner using some graphs.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Immigration
  • Alawites
  • Khorasan
  • Abbasid period
  • Accepting Islam
  • Iran
-       ابن حزم، علی بن احمد (1403/1983)، جمهره أنساب العرب، تحقیق لجنه من العلماء، بیروت، دار الکتب العلمیه، ط الأولى.
-       ابن طباطبا علوی اصفهانی، ابراهیم بن ناصر (1377)، منتقله الطالبیه، قم، انتشارات المکتبه الحیدریه.
-       ابن عنبه، (1380/1961)، عمده الطالب، تصحیح: محمد حسن آل طالقانی، منشورات المطبعه الحیدریه- النجف الاشرف.
-       ابن فندق، علی بن زید بیهقی (1410)، لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، تحقیق سید مهدی رجائی، زیر نظر سید محمود مرعشی، قم، مکتبه آیه الله مرعشی نجفی.
-       ـــــــــــــــــــــــــــــ (1425)، تاریخ بیهق، تعریب یوسف الهادی، دار اقرأ للطباعه و النشر و التوزیع‏، دمشق‏‏.
-       ابن قتیبه دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم (1992)، المعارف، تحقیق ثروت عکاشة، القاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب، ط الثانیه.
-       ابن‌بابویه، محمد بن علی، (1404/1984)، عیون اخبار الرضا (ع)، تصحیح و تعلیق و تقدیم شیخ حسین الاعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
-       ابوالفرج اصفهانی، حسین بن علی (بی‌تا)، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفه.
-       ابونصر بخا‌ری، سهل‌ بن‌ عبدالله (1340/1962م/1381ق)‌، سر السلسله العلویه‌، نجف‌: المطبعه‌ الحیدریه.
-       احمدالعلی، صالح (1384ش)، مهاجرت قبایل عربی در صدر اسلام، ترجمۀ هادی انصاری، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت). 
-       اربلی، علی بن عیسی (1427)، کشف الغمه، چ2، بیروت، دارالاضواء، 1405- 1985.
-       ازدی، یزید بن محمد (1427)، تاریخ موصل، محقق و مصحح احمد عبدالله محمود، بیروت، دار الکتب العلمیه.
-       اشپولر، برتولد (1369ش)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمۀ جواد فلاطوری (جلد 1) و ترجمۀ مریم میراحمدی (جلد 2)، تهران،‌ انتشارات علمی و فرهنگی.
-       بلاذری، احمد بن یحیی (1417ق/1996م)، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمیدالله، بیروت، دار الفکر، ط.الأولی.
-       بولت، ریچارد (1364)، گروش به اسلام در قرون میانه پژوهشی نوین در تاریخ اجتماعی اسلام، ترجمه محمد حسین وقار، تهران، نشر تاریخ ایران.
-       پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ (بی‌تا)، اسلام در ایران (از هجرت تا پایان قرن نهم هجری)، ترجمه کریم کشاورز، پیام، بی‌جا.
-       حاکم نیشابوری ابو‌عبد الله (1375ش)، تاریخ نیشابور، تهران، آگه.
-       حسنی، ابوالعباس احمد بن ابراهیم (1423/2002)، المصابیح، تحقیق عبدالله بن عبدالله بن احمد الحوثی، تقدیم مجد الدین بن محمد بن منصور المویدی، مؤسسه الامام زید بن علی الثقافیه.
-       الحسینی المدنی العبیدلی، یحیی بن حسن (1390/2011م)، المعقبون من ولد الامام امیرالمومنین ابی‌الحسن علی بن ابی‌طالب، تحقیق فارس حسّون کریم، بیروت، مؤسسه آل البیت علیهم السلم لاحیاء التراث.
-       خلیفه بن خیاط بغدادی (1415/1995)، تاریخ بغداد، تحقیق فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، ط‌الأولى.
-       دهقان‌پور، زهره (1397)، اعراب در ایران (1)، میبد، انتشارات دانشگاه میبد.
-       دهقان‌پور، زهره و علی بیات (1396)، «وحدت فکری فرقه‌های اسلامی بر مبنای عقلانیت در سیره رضوی»، مجموعه مقالات همایش ملی عقلانیت رضوی، تهران، دانشگاه تهران، معاونت فرهنگی اداره کل فرهنگی و اجتماعی دانشگاه تهران، 310-330.
-       دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1368ش)، اخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، قم، منشورات الرضى.
-       روضاتی، سید محمدعلی (1376ق/1335ش)، جامع الانساب در انساب و احوال اعقاب ائمه اطهار علیهم السلام، اصفهان، چاپخانه جاوید.
-       شیخ مفید (1414/1993)، الارشاد، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لتحقیق التراث، چ 2، بیروت، دارالمفید للطباعه و النشر و التوزیع.
 
-       ضامن بن شدقم (1378/1425)، تحفه الازهار و زلال الانهار فی نسب ابناء الائمه الاطهار، تحقیق و تعلیق: کامل سلمان الجبوری، تهران: آینه میراث با همکاری کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران.
-       طبرسی، احمد بن علی (1386/1966م)، احتجاج، تعلیق و ملاحظات: السید محمدباقر الخرسان، دارالنعمان للطباعه و النشر- النجف الاشرف.
-       طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (1387/1967)، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد ابو‌الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ط الثانیه.
-       طوسی، محمد بن حسن (1404)، اختیار معرفه الرجال (رجال کشی)، تصحیح وتعلیق: محمد باقر حسینی میرداماد استرآبادی، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
-       عبیدلی، نسابه (1413)، تهذیب الانساب و نهایه الاعقاب، تحقیق شیخ محمد کاظم محمودی، اشراف: سید محمود مرعشی، قم، مکبته مرعشی نجفی.
-       عطاردی، عزیزالله (1406)، مسند امام رضا، تجمیع و ترتیب شیخ عزیزالله عطاردی خبوشانی، الموتمر العالمی الامام الرضا (ع).
-       علوی عمری، نسابه (1409)، علی بن محمد بن علی بن محمد، المجدی فی انساب لطالبیین، تحقیق احمد مهدوی دامغانی، قم، نشر مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی.
-       عمیدی نجفی، محمد بن احمد (۲۰۰۱م./۱۳۸۰)، بحرالانساب المسمی بالمشجّر الکشاف لاصول الساده الاشراف، تحقیق عارف احمد عبدالغنی عبدالله بن حسین الساده، دمشق، دار کنان.
-       لسترنج، گی (1377)، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های شرقی خلافت، ترجمه محمود عرفان، انتشارات علمی و فرهنگی.
-       مُحلّی، حمید بن احمد (1423/2002)، الحدائق الوردیه، تحقیق مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء، مطبوعات مکتبه مرکز بدر العلمی و الثقافی.
-       مسعودی، ابو‌الحسن على بن الحسین بن على (1409)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجره، چ دوم.
-       مسکویه رازی، ابوعلی (1379ش)، تجارب الأمم، تحقیق ابو‌القاسم امامى، تهران، سروش.
-       مقدسی، محمد بن احمد (بی‌تا)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم،‌ بیروت، دارصادر.
-       ناشئی اکبر، عبدالله بن محمد (1389)، فرقه‌های اسلامی و مسئله امامت، ترجمه علیرضا ایمانی، به ضمیمه متن عربی مسائل الامامه، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، قم.
-       نویسنده ناشناس (1423ق)، حدود العالم، قاهره، دار الثقافیه للنشر.
-       یاقوت حموی، شهاب الدین (1995م)،معجم البلدان،‌ بیروت، دار صادر، ط.الثانیه.
-       یعقوبی، احمد بن ابی‌واضح (بی‌تا)، تاریخ الیعقوبى، بیروت، دار صادر.
مقاله‌ها
-       حشمتی، فریده (1375ش)، «حسن مثنی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایره‌المعارف‌ اسلامی،‌ زیر نظر غلامعلی حداد عادل.
-       دشتی، محمد (بهار 1384)، «تاریخ تشیع در نیشابور از آغاز تا پایان قرن چهارم هجری»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره 5، صص 101 - 138.
پایان‌نامه‌ها
-       پیرعلیلو، حیدر علی (1378)، معرفی صحابه ایرانی تبار ائمه (ع) و سهم ایشان در گسترش تشیع در ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده الهیات.
-       دهقان‌پور، زهره (1394)، مهاجرت علویان به ایران و گسترش تشیع از آغاز قرن سوم هجری تا برآمدن آل‌بویه، دکتری، دانشگاه تهران، دانشکده الهیات.