کارکردهای اقتصادی خلعت و خلعت‎بخشی در عصر قاجار (براساس گزارش سیاحان خارجی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام دانشگاه لرستان، ایران

2 استاد گروه تاریخ دانشگاه محقق اردبیلی، ایران

10.22034/jiiph.2024.61228.2511

چکیده

در عصر قاجار همواره در مناسبت‎های مختلف انواع تقدیمی‎ها، اعم از خلعت و پیشکش بین شاه و مقام‎های پایین‎دست و در مواقعی سفرای دول خارجی ردوبدل می‎شد. یکی از مهم‎ترین تقدیمی‎هایی که در این دوره به‎عنوان عطیه‎ای ملوکانه از طرف شاه به زیردستانش اعطا می‎شد و در کانون توجه سیاحان خارجی قرار گرفته‌است، خلعت شاهی بود. خلعت نوعی جامه یا تن‎پوش بود که به فراخور مقام، منصب و موقعیت افراد به‎ویژه کارگزاران حکومتی از طرف شاه در زمان‎هایی خاص به‎ویژه در عید نوروز به آن‎ها اعطا می‎شد. خلعت‎بخشی و اعطای خلعت‎شاهی با آیین‎ها و ملزوماتی همراه بود و جایگاه افراد خلعت‌گیرنده و اهمیت خدمات آن‎ها به شاهان قاجار در تعیین نوع آن سهم به‌سزایی داشت. در این پژوهش به دنبال پاسخ‎گویی به این پرسش هستیم که براساس فهم و گزارش سیاحان خارجی، خلعت‎بخشی شاه و خلعت‎پوشی در عصر قاجار چگونه بود و کارکردهای اقتصادی، پیامدها و عوامل مؤثر در آن، چه بودند؟ یافته‎های پژوهش حاکی از آن است که ارسال خلعت از طرف شاه تا رسیدن به فرد موردمرحمت با تشریفات خاصی انجام می‎شد که این امر ازنظر اقتصادی یکی از کانال‎های درآمدزایی دربار محسوب می‎شد و با توجه به سازوکاری که برای اعطای خلعت در پیش‎ گرفته می‎شد هزینه‎های مربوط به آن برای دربار کاهش می‎یافت. از طرفی خلعت اعطایی به شخص موردمرحمت، آثار زیان‎باری همچون فشار مالی بر رعایای تحت سلطۀ آن‎ها را به همراه داشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Economic Functions of Robes and the Act of Granting Robes in the Qajar Era (According to the Reports of Foreign Travelers)

نویسندگان [English]

  • farzad khoshab 1
  • Jafar Aghazadeh 2
1 PhD in Post-Islamic Iranian History, Lorestan University, Iran
2 Professor, Department of History, University of Mohaghegh Ardabili, Iran
چکیده [English]

During the Qajar era, various offerings, including robes and other gifts, were exchanged between the king, his subordinates, and sometimes foreign ambassadors. The royal robe was one of the most significant offerings, often given as a royal gift by the king to his subordinates and frequently noted by foreign travelers. The khal'at was a type of garment or body covering presented to individuals holding specific positions, particularly government officials, by the king on special occasions, especially during Nowruz. Specific rituals and requirements accompanied the act of disrobing and bestowing the royal garment. The status of the individuals receiving the robe and their importance to the Qajar kings played a significant role in determining the type of garment given. This research seeks to answer the question, based on the observations and reports of foreign travelers, of what the king's disrobing ceremony entailed during the Qajar era and the economic functions, consequences, and influencing factors associated with it. The research findings indicate that sending the khal'at from the king to the recipient involved elaborate ceremonies. Economically, this practice was seen as a source of revenue for the court, and the mechanism used to distribute the khal'at helped reduce related expenses for the court. On the other hand, the khal'at granted to the recipient often led to negative effects, such as financial pressure on those under their control.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khal'at
  • offerings
  • Qajar kings
  • government positions
  • ceremonies

مراجع

  • الف) منابع فارسی

    کتاب‌ها

    • ادوارد یت، چارلز (13۶۵). خراسان و سیستان: سفرنامه کلنل یت به ایران و افغانستان، ترجمۀ مهدی رهبری و قدرت الله روشنی، تهران: یزدان.
    • اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (13۴۵). روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، به‎کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
    • امین‎الدوله، میرزاعلی‎خان (13۴1). خاطرات سیاسی امین‎الدوله، به کوشش حافظ فرمانفرمائیان، تهران: شرکت سهامی کتاب‎های ایران.
    • اورسل، ارنست (1382). سفرنامۀ قفقاز و ایران، ترجمۀ علی‎اصغر سعیدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    • اولیویه، آنتوان گیوم (1371). سفرنامه اولیویه (تاریخ اجتماعی- اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجار)، ترجمۀ محمدطاهرمیرزا، تصحیح و حواشی غلامرضا ورهرام، تهران: اطلاعات.
    • براون، ادوارد (1381). یک سال در میان ایرانی‎ها، ترجمۀ مانی صالحی علامه، تهران: ماه ریز.
    • بروگش، هنری (137۴). در سرزمین آفتاب (دومین سفرنامۀ هنریش بروگش)، ترجمۀ مجید جلیلوند، تهران: مرکز.
    • بنتان، آگوست (1390). سفرنامۀ آگوست بن‎تان، ترجمۀ منصورۀ نظام مافی اتحادیه، بی‎جا: بی‎نا.
    • بوئه، موریس دوکوتز (13۶۵). مسافرت به ایران، ترجمۀ محمود هدایت، تهران: جاویدان.
    • پولاک، یاکوب ادوارد (13۶8). سفرنامۀ پولاک (ایران و ایرانیان)، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
    • تانکوانی، ژی. ام (1383). نامه‎هایی دربارۀ ایران و ترکیه آسیا، ترجمۀ علی‎اصغر سعیدی، تهران: چشمه.
    • تاورنیه، ژان باتیست (1399). سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، با تجدیدنظر کلی و تصحیح حمید شیرانی، تهران: سنایی.
    • جونز، سرهارفورد (138۶). خاطرات سرهارفورد جونز (روزنامه سفر خاطرات هیئت اعزامی انگلستان به تهران)، ترجمۀ مانی صالح علامه، تهران: ثالث.
    • دالمانی، هنری رنه (1378). سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران: طاوس.
    • دروویل، گاسپار (13۶۵). سفر در ایران، ترجمۀ جواد محیی، تهران: گوتنبرگ.
    • دوسرسی، کنت (13۶2). ایران در 1839-18۴0 م سفارت فوق‎العادۀ کنت دوسرسی، ترجمۀ احسان اشراقی، مشهد: دانشگاه مشهد.
    • دیولافوا، ژان (13۵۵). سفرنامۀ خاطرات کاوش‎های باستان‎شنای شوش، ترجمۀ ایرج فره‎وشی، تهران: دانشگاه تهران.
    • دیولافوا، ژان (137۶). ایران، کلده و شوش، علی‎محمد فره وحشی، تهران: دانشگاه تهران.
    • رودگی، قنبر علی (1393). خلعت (در تداول فارسی‎زبانان: خلعت)، دانشنامه جهان اسلام.
    • ژوبر، پ.آ. (1322). مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمۀ محمود هدایت، تهران: تابان.
    • سرنا، کارلا (13۶2). آدم‎ها و آیین‎ها در ایران، ترجمه علی‎اصغر سعیدی، تهران: زوار.
    • سیاح، محمدعلی (13۴۶). خاطرات حاج سیاح، به‎کوشش حمید سیاح و تصحیح سیف‎الله گلکار، تهران: امیرکبیر.
    • شاردن، ژان (1372-137۵). سفرنامه شوالیه شاردن، ترجمه اقبال یغمائی، تهران: توس.
    • شیل، لیدی (13۶8). خاطرات لیدی شیل (همسر وزیرمختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدین‎شاه)، ترجمۀ حسین ابو ترابیان، تهران: نو.
    • شین‎جوء، سوزوکی (1393). سفرنامۀ شین‎جوء (سفر در فلات ایران) پیاده‎گردی راهب بودائی ژاپنی در شمال و شرق ایران، به پیوست مقالۀ انتقادی درباره نهضت مشروطه‎خواهی، ترجمه هاشم رجب‎زاده و کینجی ئه اورا، تهران: طهوری.
    • فریزر، جیمزبیلی (13۶۴). سفرنامه فریزر معروف به سفر زمستانی، ترجمه و حواشی از منوچهر امیری، تهران: توس.
    • فلاندن، اوژن (2۵3۶). سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمۀ حسین نور صادقی، تهران: اشراقی.
    • فوروکاوا، نوبویوشی (138۴). سفرنامه فوروکاوا، ترجمۀ هاشم رجب‎زاده و کنیجی ئه اورا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
    • فوریه (138۵). سه سال در دربار ایران (خاطرات دکتر فوروریه پزشک ویژۀ ناصرالدین‎شاه‎ قاجار)، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران: دنیای کتاب.
    • فیودورکورف، بارون (1373). سفرنامۀ بارون فیودورکورف، 183۴-183۵م فوت فتحعلی شاه، به سلطنت رسیدن محمدمیرزا و سقوط قائم‎مقام، ترجمۀ اسکندر ذبیحیان، تهران: فکر روز.
    • کارری، جووانی‎ فرانچسکو جیملی (13۴8). سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، بی‎جا: وزارت فرهنگ و هنر، ارشاد کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی، مؤسسه انتشارات فرانکلین.
    • کرزن، جرج ناتانیل (1373). ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    • کمپفر، انگلبرت (13۶3). سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
    • گروته، هوگو (13۶9). سفرنامه گروته، ترجمۀ مجید جلیلوند، تهران: مرکز.
    • ماساهارو، یوشیدا (1373). سفرنامۀ یوشیدا ماساهارو، ترجمۀ هاشم رجب‎زاده و نی ئی یا، مشهد: موسسه چاپ و انتشارات استان قدس رضوی.
    • مستوفی، عبدالله (138۶). شرح زندگانی من: تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجار، تهران: هرمس.
    • موریه، جیمز (138۵). سفرنامۀ جیمز موریه، ترجمۀ ابوالقاسم سرس، تهران: توس.
    • موزر، هنری (2۵3۶). ترکستان و ایران (گذری در آسیای مرکزی)، ترجمۀ علی مترجم، به کوشش محمد گلبن، تهران: سحر.
    • وامبری، آرمینیوس (1372). زندگی و سفرهای وامبری دنبالۀ سیاحت درویشی دروغین، ترجمۀ محمدحسن آریا، تهران: علمی و فرهنگی.
    • ویلز (13۶8). ایران در یک قرن پیش (سفرنامۀ دکتر ویلز)، ترجمۀ غلامحسین قراگوز لو، تهران: اقبال.
    • هالینگری، ویلیام (13۴3). روزنامه سفر هیئت سر جان ملکم به دربار ایران، ترجمۀ امیر هوشنگ امینی، تهران: کتاب‎سرا.

    مقالات

    • احمدی رهبریان، حسین و مقصود علی صادقی (1۴01). روند کسری بودجه و راهکارهای تأمین آن در دوره قاجار، تاریخ‌نامه تاریخ ایران بعد از اسلام، 13 (30)، 1-2۵.

    Doi: 10.22034/jiiph.2021.46824.2219

    • امیر نیما الهی و صمد سامانیان (1۴00). تحلیل جامعه‎شناختی آداب خلعت و جامه بخشی در دورۀ خلافت فاطمی، تاریخ تمدن اسلامی، 12(1)1-2.

    Doi: 2021.309460.654176JHIC./10.22059.4

    • سبزعلی‌پور، جهان‌دوست (138۵). خلعت و خلعت‌بخشی (نگاهی به خلعت و خلعت‌بخشی در تاریخ)، آموزش زبان و ادب فارسی، 19(2) 2۶-28.

    -       شکری، سهیلا، حسینی، میرهادی، محمدی، حسین، و کاظم میقاتی (1۴00). بررسی ساختار نظام اداری و سیاسی در آذربایجان عصر ناصری و مظفری، تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، 12(28)، 131-1۵۵.                          Doi: 10.22034/jiiph.2021.42802.2137

    -       مافی تبار، آمنه (1۴01). بررسی ارزش و اعتبار منسوجات در ایران از منظر سیاحت‌نامه‌های عصر قاجار»، پژوهش‎های تمدن ایرانی، ۴(1) 1-21.

    Doi: 2022.20031.1122JIC/10.22103

    • مرزبان و قاری، معصومه و محمدرضا (1397). بررسی ویژگی‎های سبکی و شگردهای خاص بیهقی و فردوسی در توصیف آیین خلعت‌بخشی، سبک‎شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، 11(3)، 287- 308.

    اسناد

    • سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران: ساکما،1289: 2۵72/29۵.
    • ساکما،1299ق: 8۶70/29۶.
    • ساکما، بی‎تا: 11۶3۶/29۶.
فصلنامه تاریخ نامه ایران بعد از اسلام
دوره 16، شماره 42
فروردین 1404
صفحه 55-83

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 26 فروردین 1403
  • تاریخ بازنگری: 08 مهر 1403
  • تاریخ پذیرش: 30 مهر 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار