تازیانۀ خداوند و اضطراب تاریخ: تاریخ‌نگاری ادبیات سکوت در امپراتوری مغول

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه شیراز

2 دانشیار دانشگاه شیراز

3 استاد دانشگاه شیراز

10.22034/jiiph.2024.59012.2478

چکیده

حملات مغولان به جهان اسلام در ۶۱۹ه.ق، تأثیرات ساختاری و فکری درازدامنه‌ای را بر جای گذاشت، و در نوع خود، نخستین حملاتی بود که مسلمانان را به طور مستقیم به اندیشیدن پیرامون مسئلۀ سلطۀ کفر و وضعیت زیستن تحت یک حاکمیت سیاسی کافر واداشت. همین نکته، یعنی بی‌سابقه بودن رخداد حملۀ کفر، سنت تاریخ‌نگارانه و اندیشمندانۀ مسلمان‌ها را تهی از تبیین‌های نظری مناسبی ساخته بود که می‌توانست در هنگام حملۀ مغولان به کمک آنان برآید. در نبود چنین سنت پیشینی، اندیشمندان تاریخ‌نگار مسلمان دست کم در چهار دهۀ نخست، نتوانستند فهم روشن‌شدۀ دقیقی از وضعیت شکست ارائه دهند. مسئله‌ای که مقالۀ حاضر به دنبال بررسی آن است، واکاوی واکنش‌های فکری و تاریخی طرح‌شده با تأکید بر آثار تاریخ‌نگاری اولیه در چهار دهۀ نخست است. یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که پدیداری هیمنۀ اضطراب سلطۀ کفر مغولان، ادبیات اولیۀ مسلمانان را در تمایلی از «سکوت»ی نسبت به واکاوی عقلانی واقعیت فرو برده بود. این سکوت بدان معناست که پرسشگری آگاهانه و عقلانی از علل شکست با ارجاع به طرحی الهی که در آن عاملیت انسانی از مسلمانان زدوده شده بود، به تعویق انداخته می‌شد، و از این طریق، با برجسته کردن قدرت خداوند در تعذیب مردم گناه‌کار مسلمان، به تولید نوعی آرامش ساختگی می‌پرداخت که می‌توانست در برابر اضطراب مهلک شکست به کار آید. مقالۀ حاضر با رویکرد توصیفی‌تحلیلی و روش تاریخی در پی صورت‌بندی کردن چیزی است که آن را ادبیات سکوت می‌خواند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Scourge of the Lord and the Anxiety of History: The Historiography of the Literature of Silence in the Mongol Empire

نویسندگان [English]

  • Arash Yousefi 1
  • Ahmad Fazlinejad 2
  • Abdolrasool Kheirandish 3
1 PhD Candidate in History of Islamic Iran, Shiraz University
2 Associate Professor, Shiraz University
3 Professor, Shiraz University
چکیده [English]

The Mongol invasion of the Islamic world had profound structural and intellectual impacts. What set the Mongol conquests apart was that they forced Muslims to confront the issue of living under Kafir rule and the implications of being governed by a non-Muslim political authority. The unprecedented nature of this new reality left Islamic historiography and intellectual traditions without effective theoretical frameworks to interpret the invasion by Kufr. During the first few decades following the invasion, Muslim historians and thinkers struggled to provide a coherent explanation for this phenomenon. The central question of this study arises here: how did Muslim historians and thinkers react theoretically and historically, particularly in early historiographical works? The findings suggest that the shock of Mongol dominance led to a state of silence in early Islamic literature, wherein the analysis of the causes behind the defeat was delayed. This silence was created by framing the events within a divine scheme that removed human agency and responsibility from the equation. By doing so, it provided a sense of inner peace and alleviated the anxiety generated by the defeat. This paper seeks to define what can be termed “The Rhetoric of Silence.”

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Scourge of God
  • The Rhetoric of Silence
  • Dār al-Islām
  • Mongol Empire
  • Apocalypse
  • کتاب‌ها

    • آژند، یعقوب (1387). مکتب نگارگری هرات، تهران: مؤسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن (فرهنگستان هنر).
    • آژند، یعقوب (1۴00)، استاد محمد سیاه‌قلم، تهران: بایگانی.
    • آشوری، داریوش (1392). فرهنگ علوم انسانی، تهران: مرکز.
    • ابن واصل، جمال‌الدین محمد بن سالم (13۶9). تاریخ ایوبیان (مفرج الکروب فی اخبار بنی ایوب)، تصحیح حسین محمد ربیع، ترجمۀ پرویز اتابکی، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
    • ابن‌الأثیر (۱۳۸۵هـ.ق). الکامل فی التاریخ، بیروت: دارالصادر.
    • جوزجانی، منهاج سراج (۱۳۹۱). طبقات ناصری، کابل: بنیاد فرهنگی جهان‌داران غوری.
    • جوینی، عطاملک (۱۳۸۵). تاریخ جهان‌گشای، تصحیح محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
    • حافظ ابرو، عبدالله‌بن‌لطف‌الله (۱۳۸۰). زبده‌التواریخ، تصحیح کمال حاج سید جوادی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. سازمان چاپ و انتشارات.
    • حائری، عبدالهادی (۱۳۶۸). ایران و جهان اسلام (پژوهش‌های تاریخی پیرامون چهره‌ها، اندیشه‌ها و جنبش‌ها)، مشهد: آستان قدس رضوی.
    • دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۷). لغت‌نامۀ دهخدا، زیر نظر دکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی، مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
    • رازی، نجم‌الدین (۱۳۱۲). مرصادالعباد من المبداء الی المعاد، به اهتمام حسین الحسینی النعمه اللهی، تهران: مطبعۀ مجلس.
    • شریف الرضی، محمد بن حسین، علی بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، ابراهیم، محمد ابوالفضل، و ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله. (۱۴۰۴). شرح نهج‌البلاغه، قم: مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی (ره).
    • علاء‌الدین الکاسانی، ابوبکر بن مسعود (۱۳۹۴هـ.ق). بدائع‌الصنائع فی ترتیب‌الشرائع، بیروت: دار الکتاب العربی.
    • قیس رازی، شمس‌الدین محمد (۱۳۱۴). المعجم فی معابیر اشعار العجم، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، تهران: مطبعۀ مجلس.
    • گروسه، رنه (۱۳۶۵). امپراتوری صحرانوردان، ترجمۀ عبدالحسین میکده، تهران: علمی و فرهنگی.
    • لمبتون، آن (۱۳۷۹). دولت و حکومت در دورۀ میانۀ اسلام، ترجمۀ علی مرشدی‌زاده، تهران: مؤسسۀ فرهنگی انتشاراتی تبیان.
    • مورگان، دیوید (۱۳۹۰). مغول‌ها، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
    • مینوی، مجتبی (۱۳۶۹). تاریخ و فرهنگ، تهران: خوارزمی.
    • نسوی، شهاب‌الدین (۱۳۷۰). نفثةالمصدور، تصحیح امیرحسین یزدگردی، تهران: ویراستار.
    • نسوی، شهاب‌الدین (۱۳۸۴). سیرت جلال‌الدین منکبرنی، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: علمی و فرهنگی.
    • نصرالله منشی، ابوالمعالی (۱۳۴۵). کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی طهرانی، تهران: دانشگاه تهران.

    مقاله‌ها

    • بخشی، اختیار؛ نورمند، احمد و خزانه‌دارلو، محمدعلی (1395). جلوه‌های آیات قرآن در نفثةالمصدور، پژوهش‌های قرآنی در ادبیات، (15).
    • کریمی، علیرضا و جعفرزاده، کبری (1399). بررسی پدیدۀ روبه‌رشد انتظار و منجی‌گرایی‌ (مهدویت) در عصر ‌ایلخانان، تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، ۱۱(۲۵)، ۱۲۳-۱۴۷.
    • خیراندیش، عبدالرسول (1376). بحران تمدن اسلامی در عصر مغول، نامۀ پژوهش، (4).
    • خیراندیش، عبدالرسول (1390)، تمرچی یا تمورچی؛ نامی برای مغولان (در نخستین منابع ایرانی عصر تهاجم مغول)، پژوهش‌های علوم تاریخی، (3)، ۸۲-۷۳، ۱۳۹۰.
    • سعیدی، مدرس و جرفی، مصطفی (1396). یأجوج و مأجوج: تحولات شناختی مسلمانان دربارۀ زیستگاه آنان تا دورۀ مغول، تاریخ و تمدن اسلامی، (25).
    • عدالت، عباس (1389). فرضیه فاجعه‌زدگی: تأثیر پایدار فاجعه مغول در تاریخ سیاسی، اجتماعی و علمی ایران، بخارا، (۷۷ و ۷۸)، ۲۶۲-۲۲۷.
    • محمدی، محمد؛ خجسته، فرامرز و دهقانیان، جواد (1401)، ؛ «تصویرهای سوررئالیستی در نفثةالمصدور»، زبان و ادبیات فارسی، (۳۱)، ۲۰۰-۱۸۱.

     

    منابع انگلیسی

    Books

    • Biran, Michal, (2007). Chinggis Khan (Makers of the Muslim World), Oxford, One World Publications.
    • Childs, Peter, Fowler, Roger, (2006). The Routledge Dictionary of Literary Terms, London and New York, Routledge.
    • Crone, Patricia, (2005). Mediaval Islamic Political Thought, Edinburgh, University Press.
    • D’Ohsson, B. Abraham, (1834-5). Histoire des Mongols, depuis Tchinguiz-Khan jusqu'à Timour Bey, ou Tamerlan, La Hay et Amsterdam Les fères Van Cleef
    • Giovanna Calasso, Giuliano Lanci, Medievaloni, (2017). Dār al-islām / Dār Al-Ḥarb: Territories, People, Identities, Volume 40 de Studies in Islamic Law and Society, Brill.
    • Hitti, P. K. (2000).An Arab-Syrian Gentleman and Warrior in the Period of the Crusades: Memoirs of Usāmah Ibn-Munqidh (Kitāb Al-Iʻtibār); Translated from the Original Manuscript by Philip K. Hitti; with a New Foreword by Richard W. Bulliet, United Kingdom, Columbia University Press.
    • Jackson, Peter, (2017). The Mongols and the Islamic World: From Conquest to Conversion, New Haven and London, Yale University Press.
    • Morgan, David, Stewart, Sarah, (2018). The Coming of the Mongols, Series of the Idea of Iran, Vol. 7, in Association with the London Middle East Instituteat SOAS, New York and London: I.B. Taurus.
    • Paris, Matthew, (1889), English History from the Year 1235 to 1273, Trans by J. A. Gilles, London, H.G. Bohn.

    Articles

    • Cahen, C. ‘Abdallaṭīf Al-Baghdādī, Portraitiste et Historien De Son Temps: Extraits Inédits de Ses Mémoires. Bulletin D’études Orientales, 23, 1970. http://www.jstor.org/stable/41603307
    • DeWeese, D, “The Influence of the Mongols on the Religious Consciousness of Thirteenth Century Europe, Mongolian Studies, 5, 41–78, 1987. http://www.jstor.org/stable/43193054
    • Fingesten, P. “Delimitating the Concept of the Grotesque”. The Journal of Aesthetics and Art Criticism, 42(4), 1984. org/10.2307/430215
    • White, James, “Satire in the Paintings of ‘Mohammad-e Siāh Qalam”. Iranian Studies, 52/2, 2017.