واکاوی اقدامات شریف‎الدوله والی کردستان به‌مثابه پیش‎درآمد پروژۀ ایجاد دولت اقتدارگرا در دورۀ رضاشاه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه علامه طباطبائی تهران

10.22034/jiiph.2023.58392.2464

چکیده

در حافظه تاریخی مردم و در پژوهش‌های تاریخ‌نگاران کمابیش این باور حاکم است که ایجاد دولت متمرکز و اقتدارگرا در ایران کار رضاشاه بوده و دست‌کم با اقدامات او پس از کودتای ۱۲۹۹ ش آغاز شده است. مسئلۀ اصلی این پژوهش که به روش توصیفی‌تحلیلی و برپایه روزنامه‌ها و اسناد آن دوره انجام شده، نقد این باور و آوردن شواهدی است که نشان دهد چنین پروژه‌ای برای نخستین بار در دولت وثوق‎الدوله و با همکاری انگلیس آغاز شده بود و یکی از نخستین نشانه‌های اجرای آن اقدامات شریف‎الدوله حاکم ولایت کردستان در سال‌های ۱۲۹۷ تا ۱۳۰۰ ش است. پرسش اصلی این است که شریف‌الدوله در سطح ایالتی و محلی چه اقداماتی انجام داد که رضاشاه بعدها در سطح ملی و کشوری آن‌ها را تکرار کرد و توسعه و تعمیق بخشید؟ یافته‎های پژوهش نشان می‎دهد که مواردی مانند برقراری حکومت‌نظامی، ایجاد نهادهای اداری مدرن، پایان دادن به قدرت و نفوذ نیروهای مرکزگریز، سرکوب عشایر و تخته‌قاپو کردن آنان، تأسیس مدارس و گسترش آموزش عمومی به زبان فارسی که پیش‎درآمد ایجاد یک دولت متمرکزند، پیش از رضاشاه همچون نمونه‎ای موردی در کردستان انجام شده بودند و رضاخان که در آغاز حکومت شریف‌الدوله، فرمانده گروه کوچکی از قزاق‌ها در کردستان بود از نزدیک در جریان این اقدامات قرار داشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analyzing the Actions of the Governor of Kurdistan, Sharif al-Dawlah, as a Precursor to the Project of Building an Authoritarian Government during Reza Shah's Reign

نویسنده [English]

  • Esmail Shams
Assistant Professor, Allameh Tabatabaei University, Tehran
چکیده [English]

In the historical memory of the people and in the research of historians, there is a prevailing belief that the creation of a centralized and authoritarian government in Iran was the work of Reza Shah, and that it began with his actions following the 1299 coup. The main issue of this research, which is conducted using a descriptive-analytical method and based on newspapers and documents from that period, is to challenge this belief and provide evidence showing that such a project was initiated for the first time under the Vossug-ad-Dawleh government, with the cooperation of the British. One of the first signs of the implementation of these actions was seen under the governance of Sharif-al-Dawlah, the ruler of Kurdistan province from 1297-1300. The central question of this research is: What actions did Sharif-al-Dawlah undertake at both the state and local levels that Reza Shah later repeated, expanded, and implemented on a national scale? The findings suggest that actions such as the establishment of military rule, the creation of modern administrative institutions, the curtailment of centrifugal forces, the suppression and killing of nomads, and the establishment and expansion of schools teaching Persian—actions aimed at creating a centralized government—were implemented before Reza Shah, specifically in Kurdistan. Reza Khan, who was the commander of a small group of Kazakhs in Kurdistan at the beginning of Sharif-al-Dawlah's rule, was closely familiar with these initiatives.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kurdistan
  • Sharif al-Dawlah
  • authoritarianism
  • Pahlavi government
  • England
  • کتابها

    • اتابکی، تورج (۱۳۷۶). آذربایجان در ایران معاصر، تهران: توس.
    • اتحادیه، منصوره (۱۳۷۹). رضاقلیخان نظامالسلطنهصورت جلسات، تهران: تاریخ ایران.
    • ادموندز،‌ای.جی (۱۳۸۲). کردها، ترکها و عربها، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران: روزبهان.
    • بامداد، مهدی (۱۳۴۷). شرح رجال ایران، تهران: چاپخانه بانک بازرگانی.
    • برویین‎سن، مارتین (۱۳۷۹). آغا، شیخ، دولت، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران: پانیذ.
    • پالمر، رابرت روزول (۱۳۸۴). تاریخ جهان نو، ترجمه ابوالقاسم طاهری، تهران: امیرکبیر.
    • تیمورزاده، مصطفی (۱۳۸۰). وحشت در سقز، تهران: شیرازه.
    • حلمی، رفیق (۱۹۵۶ م). یادداشتهکان، بغداد: معارف.
    • حیرت سجادی، عبدالحمید (۱۳۸۱). پیشینه آموزش و پرورش کردستان، تهران: عابد.
    • خسروزاده، سیروان (۱۳۹۷). راه بی‌سرانجام، تهران: شیرازه.
    • دائرةالمعارف دموکراسی (۱۳۸۳). به کوشش سیمون مارتیبن لیپست، تهران: وزارت خارجه.
    • دبا [دائرةالمعارف بزرگ اسلامی] (۱۳۸۹). به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، تهران: دائرةالمعارف بزرگ.
    • دنسترویل، لیونل چارلز (۱۳۶۱). سرکوبگر جنگل (خاطرات)، تهران: فرزان روز.
    • دولت‎آبادی، یحیی (۱۳۷۱). حیات یحیی، تهران: عطار.
    • رسول‎زاده، محمدامین (۱۳۸۰). جمهوری آذربایجان، چگونگی شکلگیری و وضعیت کنونی آن، ترجمه تقی سلام‎زاده، تهران: شیرازه.
    • سالنامه معارف کردستان (بی‌تا). ۱۳۱۵ـ۱۳۱۶، تهران: اقبال.
    • سپهر، احمدعلی (۱۳۳۶). ایران در جنگ بزرگ، تهران: چاپخانۀ بانک ملی.
    • سلیم، محمدرضا (۱۳۹۲). تاریخ کردستان، تصحیح دل‎آرا مردوخی، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
    • شریف‌الدوله، علی‌محمد (١٣٨٨). شورش لرستان و خوزستان در اواخر سلطنت احمدشاه قاجار، به کوشش یدالله ستوده، خرم آباد: شاپورخواست.
    • ضیایی، شیخ‎رئوف (۱۳۶۷). یادداشت‌هایی از کردستان، ارومیه: صلاح‎الدین ایوبی.
    • عین السلطنه، قهرمان سالور (١٣٧۴). روزنامه خاطرات، به کوشش ایرج افشار و مسعود اخوین، تهران: اساطیر.
    • کرد و کردستان در اسناد محرمانه بریتانیا (۱۳۷۸). به کوشش و. همدی، ترجمه بهزاد خوشحالی، تهران: نور علم.
    • کسروی، احمد (۱۳۷۸). تاریخ هیجده‌سالۀ آذربایجان، تهران: امیرکبیر.
    • کمره‎ای، محمد (۱۳۸۲). خاطرات سید محمد کمرهای، به کوشش محمدجواد مرادی‎نیا، تهران: شیرازه.
    • کندال، عصمت شریف وانلی و مصطفی نازدار (۱۳۷۲). کردها، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران: روزبهان.
    • گزیده‌ای از اسناد کردستان، (۱۳۹۲). به کوشش اسماعیل شمس، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
    • مردوخ، محمد (بی‎تا). تاریخ مردوخ، تهران: چاپخانه ارتش.
    • ملایی توانی، علیرضا (۱۳۷۸). ایران و دولت ملی در جنگ جهانی اول، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
    • نیکیتین، ب (بی‎تا). ایرانی که من شناختهام، ترجمه علی محمد فره‎وشی، تهران: معرفت.
    • وقایع مشروطیت در کردستان و کرمانشاهان (١٣٨۵). به کوشش رضا آذری، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.

    مقاله‌ها

    • بیات، کاوه (1371). عباس خان سردار رشید و کردستان، گنجینه اسناد، (5 و 6)، ۲۰-۳۴.
    • حاجی میرزایی، صلاح (1392). جنبش ضداستعماری در کردستان در اواخر دوره قاجار، خردنامه، (11)، ۳۹-۴۸.
    • روستایی، محسن (1380). نگاهی گذرا به شورش لرستان (۱۳۴۳ق)، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، (46 و 47)، ۱۰۸-۱۱۱.
    • شمس، اسماعیل (1401). تأثیر منازعات روسیه و عثمانی بر وضعیت ساوجبلاغ (مهاباد کنونی) در جنگ جهانی اول، تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، 13(32)، ۵۱-۷۶.
    • شمس، اسماعیل (1401). ارزیابی و تحلیل فعالیت انجمن‌ها و تشکیلات اجتماعی کردستان در دوره مشروطه، تحقیقات تاریخ اجتماعی، 12(1)، ۲۳۱-۲۵۶.
    • صالح، علی پاشا (1356). شریف‌الدوله بنی‌آدم، وحید، (211 و 212)، ۲۷-۲۸.
    • علی صوفی، علیرضا؛ فرخی، یزدان و احمدی، حمید (1399). کارنامه سیاسی و نظامی سردار اکرم در کردستان، مطالعات تاریخ و تمدن ایران و اسلام، 5(2)، ۴۸-۶۵.
    • [نویسنده نامعلوم] (1356). وفیات معاصران، رضاعلی دیوان بیگی، گوهر، (52)، ۳۲۷-۳۳۰.
    • هاشمیان، هادی (1388). دو نظامنامه مدارس ایرانیان در قفقاز، پیام بهارستان، 2(5)، ۷۷-۱۱۸.

    اسناد

    • (ساکما، 5712/297)، نظامنامه شورای عالی معارف کردستان و اسامی اعانه‌دهندگان.
    • استادوخ (آرشیو و مرکز اسناد وزارت خارجه)، کارتن ۴۴، دوسیه ۱۴؛ کارتن ۴۵، دوسیه ۷.
    • کمام (کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی)، ١٧١۵٠٠: ١٣٣٣ق؛ ٣٠٠٣١٧، ٣١٨٨٠۵: ١٣٠٠ش.

     

    روزنامهها

    • ایران، س ۳، شماره‌های ۳۸۷، ۴۱۴، ۴۳۶، ۴۲۱، ۴۹۱، ۴۹۹، ۴۵۰، ۵۱۲، ۵۳۳، ۵۴۲، ۵۵۵، ۵۸۹، ۶۹۱، ۷۶۹، ۷۸۱؛ س ۴؛ ش ۳۸۶، ۵۴۶، ۵۷۵، ۶۰۰، ۶۴۷، ۶۴۸، ۶۶۶، ۷۴۵، ۷۵۰، ۷۸۱، ۹۵۲؛ س ۵؛ ش ۵۲۲،
    • ایران نو، س ۲، ش ۱۲۱.
    • بیستون، س ۳، شماره های ۵۶، ۷۰، ۷۶.
    • رعد، ش ۲۳۱، س ۷.
    • رهنما، س ۱، شماره‌های ۱۱، ۲۲، ۳۳، ۴۶، ۶۹، ۱۲۱؛ س ۲، شماره‎های ۷۰، ۸۰.
    • ستاره ایران، س ۳، شماره‌های ۷۰، ۷۸، ۹۸.
    • صدای طهران، ش ۵۶، س ۱.
    • عصر جدید، ش ۲۳، س ۲.
    • گلشن، ش ۳۱، س ۳؛ ش ۷، س ۴.
    • نوبهار، ش ۷۷، س ۶.