عوامل مؤثر بر همگرایی ترکمانان صوفی آناتولی با صفویان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی تهران

2 دانشیار دانشگاه پیام نور تهران

10.22034/jiiph.2024.51484.2324

چکیده

تصوف عامیانه یا غیرشهری به‌عنوان یکی از جریان‌های صوفیانۀ مهم در آناتولی دورۀ عثمانی، از آغاز شکل‎گیری حکومت عثمانی در جامعه و دولت عثمانی حضور پررنگی داشت. از حدود نیمۀ قرن نهم هجری به‌تدریج، مشروعیت حاکمیت عثمانی‎ها در میان پیروان تصوف عامیانه کم‎رنگ شد. اگرچه سیاست‌های عثمانی نسبت به ترکمانان کوچ‎نشین و نیمه‎کوچ‎نشین آناتولی که پیرو این جریان صوفیانه بودند، در واگرایی آن‌ها از عثمانی‎ها نقش مهمی ایفا کرد، اما جذابیت‎های موجود در نهضت صفویان نیز، در گرایش آن‌ها  تأثیرگذار بود. اینکه مهم‌ترین عوامل تاریخی مؤثر در همگرایی ترکمانان صوفی‎مسلک آناتولی با صفویان چه بوده‌اند، یافته‌ها حاکی از آن است که گرایشِ ترکمانان مذکور به دعوت صفویان ریشه در وابستگی معنوی ایشان به طریقت صفویه و عوامل ایجابی موجود در نهضت صفوی داشت. در واقع، طریقت صفوی در دورۀ رهبری خواجه علی، وجهۀ عامیانه و عامه‎پسند به خود گرفت. این تحول از عوامل مهمِ گرایش عمدۀ پیروان تصوف عامیانه به صفویان بود. با تبلیغات خلفای صفویان در آناتولی، ترکمانان زیادی بنابر عوامل ایجابی موجود در دعوت آن‌ها مانند غزا و جهاد، سیادت صفویان، توجه و احترام آن‌ها به ‎هویت و زبان ترکی جذب شده و درنهایت یاریگر مرشدشان اسماعیل‎میرزا در تشکیل حکومت صفویه شدند. شواهد مختلف نشان می‎دهد حروفیه که پیش از انتشار در آناتولی، با صفویان پیوند خورده بودند با ارتباطی‎که در قرن نهم هجری با بکتاشیان یافتند زمینه‎ساز اتصال آن‌ها به صفویان شده‌اند. مقاله حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی در پی واکاوی عوامل مؤثر بر این همگرایی خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Influential Factors on the Convergence of Anatolian Sufi Turkmens with the Safavids

نویسندگان [English]

  • Mehdi jamalifar 1
  • Mahdi Ebadi 2
1 Assistant Professor, International University of Islamic Religions, Tehran
2 Associate Professor, Payam Noor University, Tehran
چکیده [English]

Folk or rural Sufism, as a significant Sufi movement in Ottoman Anatolia, had a pronounced presence from the early days of the Ottoman state and society. By the mid-9th century Hijri, the legitimacy of Ottoman sovereignty gradually diminished among the adherents of folk Sufism. Although Ottoman policies towards the semi-nomadic and nomadic Turkmens of Anatolia, who followed this Sufi movement, played a significant role in their divergence from the Ottomans, the attractions of the Safavid movement also had an influential effect on their orientation. This study seeks to identify the main historical factors influencing the convergence of Anatolian Sufi Turkmens with the Safavids. The findings suggest that the Turkmens’ inclination towards the Safavid call was rooted in their spiritual affiliation with the Safavid order and the positive factors present in the Safavid movement. Specifically, under the leadership of Khwaja Ali, the Safavid order adopted a more popular and public-friendly face. This transformation was a crucial factor in the significant shift of folk Sufi followers towards the Safavids. With the propaganda efforts of the Safavid caliphs in Anatolia, many Turkmens were attracted by positive elements in their call, such as ghaza (religious wars), jihad, the leadership of the Safavids, and their respect and attention to Turkish identity and language, eventually aiding their leader Ismail Mirza in establishing the Safavid state. Evidence indicates that the Hurufis, who had previously bonded with the Safavids before spreading in Anatolia, found a new connection with the Bektashis in the 9th century Hijri, which facilitated their link to the Safavids. This paper will employ a descriptive-analytical method to explore the factors influencing this convergence

کلیدواژه‌ها [English]

  • Folk Sufism
  • Safavids
  • Anatolian Sufi Turkmens
  • Hurufis
  • Bektashis

مراجع

  • الف) منابع فارسی

    کتاب‌ها

    • ابن بزاز اردبیلی (137۶). صفوةالصفا، مقدمه و تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: زریاب.
    • ادموندز، سیسیل جی (13۶7). کردها، ترکها و عرب‎ها، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران: روزبهان.
    • اسپناقچی پاشازاده، محمدعارف (1379). انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام‏، مصحح: رسول جعفریان‏، قم: دلیل ما.
    • اسفرازی (بی‎تا). روضات‌الجنات فی اوصاف مدینة هرات، به سعی محمّد کاظم امام، تهران: دانشگاه تهران.
    • امامی خویی، محمدتقی (1391). ترکان، اسلام، علوی‎گری- بکتاشی‎گری در آناتولی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    • امینی هروی، امیر صدر الدین ابراهیم (1383). فتوحات شاهی (تاریخ صفوی از آغاز تا سال 920ه.ق)، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
    • بدلیسی، ادریس‎بن حسام‎الدین (199۵). سلیم شاهنامه، به اهتمام حجابی قیرلانقیج (رساله دکتری)، دانشگاه آنکارا، انستیتوی علوم اجتماعی.
    • پیرزاده زاهدی، حسین بن ابدال (13۴3). سلسلةالنسب الصفویه، به اهتمام ادوارد براون، برلین: چاپخانه ایرانشهر.
    • ترکمان، اسکندر بیگ (1382). تاریخ عالم‌آرای عباسی، محقق، مصحح؛ ایرج افشار، تهران: امیر‎کبیر.
    • جنابدی، میرزا بیگ بن حسن (1378). روضةالصفویه، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
    • خطائی، شاه‌اسماعیل صفوی (1380). کلیات دیوان، نصیحتنامه، دهنامه، قوشمالار، فارسجا شعرلر، تصحیح و مقدمه: رسول اسماعیل‌زاده، تهران: الهدی.
    • خنجی، فضل‎الله بن روزبهان (1382). تاریخ عالم‎آرای امینی، مصحح: محمد اکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.
    • خواجه سعدالدین افندی (1280). تاج‌التواریخ، استانبول: مطبعۀ عامره.
    • خواندمیر، غیاث‎الدین بن همام‎الدین (1380). تاریخ حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، با مقدمه جلال‎الدین همایی، تهران: خیام.
    • دلاواله، پیترو (138۴). سفرنامه پیترودلاواله، ترجمه شجاع‌الدین شفا، تهران: علمی-فرهنگی.
    • دلفانی، سیاوش (1392). پیدایش سلسله اهل حق، تهران: منشور امید.
    • زرین‌کوب، عبدالحسین (1380). دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
    • ساواش، صائم (139۴). پی‎آمدهای اجتماعی کشمکش‎های عثمانی – صفوی، ترجمه علی کاتبی، تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی، به کوشش نصرالله صالحی، تهران: طهوری.
    • سومر، فاروق (1371). نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعۀ دولت صفوی، ترجمۀ احسان اشراقی و محمدتقی امامی، تهران: گستره.
    • شاه‌اسماعیل صفوى (13۶8). مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفصیلی، به اهتمام عبدالحسین نوائی، تهران: ارغوان.
    • صفا، ذبیح‌الله (1378). تاریخ ادبیّات در ایران، تهران: فردوس.
    • صولاق‌زاده (1298). تاریخ، استانبول، محمود بک مطبعه سی.
    • عاشق‎پاشازاده، احمد (1332). تواریخ آل‎عثمان، استانبول: مطبعه عامره.
    • فردوسی رومی (2011). ولایت ‌نامه حاجی بکتاش ولی، ترجمه اسراء دوغان و مریم سلطانی، اربیل اقلیم کردستان عراق: آراس.
    • فریدون بک (127۴ق). مجموعه منشآت‎السلاطین، بی‎جا، دارالسعاده: تقویم خانه عامره.
    • فیگویروا، دن گارسیا دسیلوا (13۶3). سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگویروا، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران: نو.
    • کربلایی، حافظ حسین (13۴9). روضات‌الجنان و جنّات‌الجنان، تصحیح و تعلیق: جعفر سلطان‌القرائی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    • کسروی، احمد (130۶). شیخ صفی و تبارش، تهران: کتیبه.
    • کمال، نامق (188۴). تراجم احوال سلطان سلیم، استانبول: احمد مدحت مطبعه سی.
    • کمپفر، انگلبرت (13۶3). سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران: خوارزمی.
    • کیا، محمّدصادق (1330). واژه‌نامه گرگانی، تهران: دانشگاه تهران.
    • مستوفی، حمدالله (13۶۴). تاریخ گزیده، مصحّح: عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
    • موحد، صمد (1381). صفی‌الدین اردبیلی چهره اصیل تصوف آذربایجان، تهران: طرح نو.
    • مولف مجهول (138۴). عالم‎آرای شاه‌اسماعیل، مصحّح: اصغر منتظر صاحب، تهران: علمی و فرهنگی.
    • میرخواند، محمد بن خاوندشاه (1270ق.). روضةالصفا، بی‎جا: دارالطباعه خاصه جدیده.
    • میرزا سمیعا (1378). تذکره‌الملوک، سازمان اداری حکومت صفوی (تعلیقات مینورسکی)، به کوشش سید محمد دبیرسیاقی، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: امیرکبیر.
    • نسیمی، سید عماد الدین (1387). دیوان اشعار ترکی، تصحیح، تحشیه و مقدمه: دکتر ح.م.صدیق، تبریز: اختر.
    • هینتس، والتر (13۶1). تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
    • واله اصفهانی، محمد یوسف (1372). خلد برین، به کوشش میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

    مقاله‌ها

    • پناهی، عباس (1393). تأثیر مبانی فکری و عقیدتی شیخ زاهد گیلانی بر طریقت صفویه از منظر گزارش‌های درویش بن بزاز توکلی، تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، 5(9).
    • پورمحمدی املشی، نصرالله؛ رحیمی، عبدالرحیم و بیطرفان، محمّد (1391). بررسی و تحلیل مبانی فکری و اعتقادی جنبش صفویه با تکیه بر طریقت‌های آسیای صغیر، مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، 44(89).
    • ثواقب، جهانبخش (1392). بررسی و تحلیل مناسبات سیاسی- نظامی شیوخ صفوی با شروان شاهان (900 - 8۶۴ ه.ق. / 1۴9۵ - 1۴۶0 م.)، پژوهش‎های تاریخی، (17).
    • جمالی‌فر، مهدی و عبادی، مهدی (1400). عوامل مؤثر بر واگرایی ترکمانان صوفی آناتولی از آل عثمان، تاریخ و تمدن، دانشگاه آزاد اسلامی، 17(34).
    • جمالی‌فر، مهدی؛ ادریسی، مهری و عبادی، مهدی (1396). باورهای علوی-بکتاشی در دیوان شاه‌اسماعیل صفوی، مطالعات آسیای صغیر (ویژه نامه نامه فرهنگستان)، (4).
    • رستمی، عادل (1385). مناسبات تشیع و تصوف در آناتولى و تأثیر آن بر همگرایى صفویان و ترکمانان این منطقه، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، (12).
    • رفیق، احمد (1372). شیعیان و بکتاشیان در قرن دهم/ شانزدهم (حاوی اسناد مربوط به شیعیان و بکتاشیان محفوظ در خزینۀ‎ اوراق‎ تـرکیّه‎)، ترجمه توفیق سبحانی، معارف، (28).
    • موریموتو، کازوئو (1390). اولین نشان از سیادت صفویان در انساب، ترجمه علی خاکپور، پیام بهارستان، 2(11).
    • یاشار اجاق، احمد (بی‎‎تا). تزریق همه‌خداگری به اسلام دگراندیش آناطولی: تأثیرات حروفیگری، ترجمه اصغر دلبری‌پور، مجموعه مقالات فرهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (ویژه‌نامۀ علویان ترکیه (1))، آنکارا، رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران.
    • یاشار اجاق، احمد (1385). از عصیان باباییان تا قزلباش‌گری؛ نگاهی به تاریخ و رشد علویان در آناتولی، ترجمه شهاب ولی، تاریخ اسلام، (27).

    ب) منابع انگلیسی

    • Algar, Hamid, (1993). “The Ḥurufi Influence on Bektashism”, in Alexandre Popovic and Gilles Veinstein, eds., Bektachiyya: Études Sur L’ordre Mystique des Bektachis et Les Groupes Relevant de Hadji Bektach, Paris.
    • Birage, J. K, (1937). The Bektashi order of dervishis, London, luzac.
    • Gallagher, Amelia, (2004). “The Fallible Master of Perfection: Shah Ismail in the Alevi-Bektashi Tradition,” Ph.D. Diss., McGill University.
    • Karamustafa, Ahmet, (2005). Origins of Anatolian Sufism. Sufism and Sufis in Ottoman Society: Sources, Doctrine, Rituals, Turuq, Architecture, Literature and Fine Arts, Modernism.
    • Minorsky, V. "Shaykh BaIi-Efendi on the Safavids." Bulletin of the School of Oriental and AfTican Studies 20, 1957.

    ج) منابع ترکی

    • Ardabilli Şeyh Safiuddin, (2015). Şeyh Safi Buyruğu, Hazırlayan: Doğan Kaplan, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfi, Birinci Baski.
    • Arsalantaş, Yasin, Depicting the Other: Qizilbash Image in the 16th Century Ottoman Historiography, the Department of History İhsan Doğramacı, Bilkent University, Ankara, July2013.
    • Aslanoğlu, Ibrahim, (1997). Kul Himmet. Yaşamı, Kişiliği ve Şiirleri, İstanbul, Ekin Yayınları.
    • Bağci, B, (2020). Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde Kalenderî gruplar, Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 3(2), 240-252.‏
    • Franz Babinger-M. Fuat Köprülü,) 1996(. Anadoluda Islamiyet, İstanbul, Insan Yayınlar, Birinci Baskı.
    • Gölpınarlı, Abdulbaki, (1969).“100 Soruda Türkiyede Mezhebler ve Tarikatler”, İstanbul, Gerçek Yayınevi, Birinci baskı.
    • Gündüz, Tufan, Safeviler, DİA, c.35.
    • Idem, (1998). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi (Vol. 3). Türk Tarih Kurumu.‏
    • Idem, (2015), Pir Sultan Abdallar.İstanbul, Can Yayinları, 4 Basım.
    • Idem, Boratav, Pertev Naili, (2010). Pir Sultan Abdal, İstanbul, Derin Yayınları.
    • Kutlu, Sönmez Aleviliğin Dinî Statüsü: Din, Mezhep, Tarikat, Heterodoksi, Ortodoksi Veya Metadoksi. Islâmiyât, C. VI, S, 3:32. 2003.
    • Noyan, Bedri, (1995). Bektaşilik, Alevilik nedir?, Istanbul, Ant / Can Yayınları.
    • Özmen, İ. (1998). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, (Vol. 2). Türk Tarih Kurumu.‏
    • Refik, Ahmet. (1932). Onaltinci asirda Rafizîlik ve Bektaşilik: (On altinci asirda Türkiyede Rafizîlik ve Bektaşiliǧe dair: Hazinei Evrak belgelerini içerir.), Sadeleştiren: Mehmet Yaman. (1994). İstanbul, Ufuk Matbaası, Birinci Baskı.
    • Savaş, Saim, (2002). XVI Asırda Anadoluda Alevilik, Ankara, Vadi Yayınları, Birinci Baski.
    • Savory, R. M, “Kizilbash”, EI, v.5.
    • Teber, Ömer Faruk.(2005) .XVI. Yüzyılda Kızılbaşlık Farklılaşması, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
    • Zaman, Süleyman, (2009) .Alevi Bektaşi Edebiyatında Yedi Ulu Ozan, Istanbul, Can Yayınları, birinci basım.
فصلنامه تاریخ نامه ایران بعد از اسلام
دوره 15، شماره 40
مهر 1403
صفحه 57-84

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 19 اردیبهشت 1401
  • تاریخ بازنگری: 07 آذر 1402
  • تاریخ پذیرش: 27 آذر 1402

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار