مهاجران قفقازی در ایران: پناهندگان جمهوری آذربایجان (دهه های 1920ـ1940م/ 1300ـ1320ش)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه تهران

چکیده

پس از استیلای ارتش سرخ بر جمهوری آذربایجان در 1920م/ 1299ش، شمار زیادی از عناصر سیاسی و نظامی آن سرزمین به ایران پناهنده شدند. موضوع پیش‌گفته تاکنون در پژوهش‌ها چندان موردتوجه قرار نگرفته و بیشتر به حضور و فعالیت مهاجران آذربایجانی در ترکیه و اروپا پرداخته شده است. پرسش اصلی مقالۀ حاضر، چگونگی مناسبات جامعۀ مهاجران آذربایجانی، مشخصاً پناهندگان سیاسی، با دولت ایران در دهه‌های 1940ـ1920/ 1320ـ1300 و ظرفیت‌ها و موانع همکاری دو طرف بوده است که تلاش شد با بهره‌گیری از منابع دست اول و پژوهش‌ها، عموماً به زبان‌های بیگانه، ابعاد مختلف آن بررسی شود. با توجه به برخورد مناسب ایرانیان با مهاجران، وجود پیوندهای عمیق تاریخی و اجتماعی، مقاومت ایران در برابر استرداد پناهندگان، به‌کارگیری مهاجران در دوائر کشوری و لشکری ایران و همچنین شرایط مغشوش ترکیه در آن مقطع، که جملگی حاکی از اهمیت ایران در فرایند مهاجرت آذربایجانیان قفقاز پس از غلبة بلشویک‌ها بودند، زمینه‌های چشمگیر همکاری وجود داشت؛ اما عواملی چند بر حیات سیاسی جامعۀ مهاجران آذربایجانی در ایران سایه انداختند و مانع شکل‌گیری همکاری میان جامعۀ مهاجران و دولت میزبان شدند که اهمّ آن‌ها عبارت بودند از رقابت‌های درونی، فعالیت‌های ضد کمونیستی دولت‌های خارجی، اقدامات مأموران اطلاعاتی شوروی، رویکرد امنیتی حکومت رضاشاه، اولویت سیاست خارجی ایران در تنش‌زدایی با اتحاد شوروی و ترکیه، خاطرۀ مناسبات پر‌فراز‌و‌نشیب تهران و باکو در سال‌های 1918 تا 1920 و غلبۀ گفتمان ترک‌گرایانه بر محافل سیاسی آذربایجانی، خصوصاً بین مساواتیان. پس از جنگ جهانی دوم، تحولات بین‌المللی بر پیچیدگی مسئلۀ مهاجران آذربایجانی و موانع همکاری‌شان با دولت ایران افزود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Caucasian Émigré in Iran: Azerbaijani Refugees (1920s-1940s)

نویسنده [English]

  • Ali Kalirad
Assistant Professor, University of Tehran
چکیده [English]

In 1920, when the Red Army conquered the Republic of Azerbaijan, many political and military elements fled to Iran. The appropriate treatment of Iranians with immigrants, the Iranian government's resistance to the extradite of refugees, the employment of many immigrants in Iranian civil and military sections, as well as Turkey's chaotic conditions at that time, indicate the importance of Iran in the process of migration of Caucasian Azerbaijanis after the Bolshevik invasion. However, for various reasons, the aforementioned issue has not been paid much attention in the researches conducted so far, and the presence and activities of Azerbaijani immigrants in Turkey and Europe have been mostly discussed.
During the decades of 1920-1940, the community of Azerbaijani émigrés in Iran was plagued by internal rivalries, anticommunist activities by foreign states, and Soviet intelligence penetration. In Iran, the Azerbaijani community's political life was heavily influenced by Reza Shah's government's security approach, the priority Iran placed on de-escalating tensions with Soviet Union and Turkey, the memories of ups and downs between Tehran and Baku between 1918 and 1920, as well as the Turkist discourse that dominates Azerbaijani political circles, especially among the Musavat party. In the aftermath of the Second World War, developments complicated the issue of Azerbaijani émigrés and the obstacles to their cooperation with Iranian authorities.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Azerbaijani émigrés"
  • "Republic of Azerbaijan"
  • "Iran"
  • Musavat Party"
  • "Soviet Union"
  • "Turkey"
  • "Poland"

مراجع

  • کتاب‌ها

    • آقابکوف، گئورگی (1400)، گ. پ. ئو: خاطرات یک چکیست، ترجمۀ محسن شجاعی، تهران، جهان کتاب.
    • اسنادی از مطبوعات و احزاب دورۀ رضاشاه (1380)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    • بیات، کاوه (1374)، شورش کردهای ترکیه و تأثیر آن بر روابط خارجی ایران 1310-1307ش، تهران، تاریخ ایران.
    • تقی‌زاده، حسن (1372)، زندگی طوفانی، کوشش ایرج افشار، تهران، علمی.
    • جوانشیر، شامیل (1392)، من از چنگال استالین فرار کردم: گوشه‌هایی از سرگذشت پناهندگان قفقاز در ایران 1323-1300شمسی، تهران، پردیس دانش.
    • زیادخان‌اوف، عادل‌خان (1381)، طیران قلم: رساله‌ای از نخستین نمایندۀ جمهوری آذربایجان قفقاز در ایران، کوشش کاوه بیات، تهران، وزارت خارجه.

    مقاله‌ها

    • آذری، شهلا (1372)، «مهاجرت اتباع شوروی به ایران (1317-1297ش)»، گنجینۀ اسناد،‌ -(9)، 2-19.
    • آذری شهرضایی، رضا (1383)، «مهاجرت ارامنۀ داشناکسیون به ایران و تأثیر آن بر روابط ایران و شوروی»، تاریخ روابط خارجی، -(18)، 43-53.
    • افشار، ایرج (1367)، «سه نامه از محمد امین رسول‌زاده به تقی‌زاده»، آینده، 14(1-2)، 53-65.
    • بهمنی قاجار، محمدعلی (1386)، «نگرانی‌های ترکیه: آمد و نیامد پان‌ترکیسم»، گفتگو، -(48)، 109-121.
    • بیات، کاوه (1393)، «پان تورانیسم در جنگ دوم جهانی»، گفتگو، -(66)، 111-132.
    • بیات، کاوه (1375)، «مهاجرین شوروی، نخستین تجربۀ پناهندگی در ایران»، گفتگو، -(11)، 7-23.
    • بیات، کاوه (1381)، «یک نامه از محمدامین رسول‌زاده»، گفتگو، -(33)، 57-70.
    • سادات، سیدمحمود؛ نورائی، مرتضی و میرجعفری، حسین (1392)، «بررسی تبعید مهاجرین از شوروی به ایران 1305-1320ش.»، گنجینۀ اسناد، 23(90)، 22-41.
    • مرادی خلج، محمدمهدی و نوبخت، فرهاد (1402)، «تحلیلی بر رویکرد محمدامین رسول‌زاده و نشریه تکامل نسبت به تحولات دوره مشروطیت ایران»، تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، 14(34)، 141-165.
    • مرادی خلج، محمدمهدی و نوبخت، فرهاد (1399)، «رسول‌زاده و دین اسلام (تحلیلی بر جایگاه دین اسلام در اندیشه و عملِ سیاسی محمدامین رسول‌زاده)»، تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، 11(25)، 149-173.

    نشریه‌ها

    • نشریۀ اخبارنامۀ قفقاس، ش2، 22 ژانویۀ 1930/ 21 شعبان 1348.
    • نشریۀ اخبارنامۀ قفقاس، ش3، 1 مارس 1930.
    • نشریۀ اخبارنامۀ قفقاس، ش6، 28 مه 1930/ 29 ذی‌الحجۀ 1348.

    منابع روسی

    Books

    • Mamulia G. & Abutalybov R. (2020). Za svobodu i nezavisimost' Kavkaza: Prometeyevskoye dvizheniye v sekretnykh dokumentakh i materialakh uchastnikov, nablyudateley i protivnikov, JekoPrint, Baku
    • Topchibashi A. M. (2017). Parizhskiy arkhiv 1919-1940 [4 vols.] Vol. 3: 1924-1930, compiled, translated and forwarded by G. Mamulia & R. Abutalybov, Moscow, Khudozhestvennaya literatura
    • Topchibashi A. M. (2018), Parizhskiy arkhiv 1919-1940 [4 vols.] Vol. 4: 1931–1940, compiled, translated and forwarded by G. Mamulia & R. Abutalybov, Moscow, Khudozhestvennaya literatura

    منابع آذربایجانی

    Book

    • Rəsulzadə, Məhəmməd Əmin (2011). Azərbaycan şairi Nizami, Bakı, Təknur;

    منابع ترکی

    Books

    • Azer, San'an (1942). İran Türkleri, Ankara, Cumhuriyet Matbaasi
    • Qasımlı, Musa (2006). Azerbaycan Türklerinin millî mücadele tarihi, 1920-1945, İstanbul, Kaknüs
    • Şimşir, Sebahattin (2002), Azerbaycan'ın İstiklal Mücadelesi, İstanbul, IQ

    منابع انگلیسی

    Articles

    • Atabaki, T. and Volkov, D. (2021), Flying away from the Bolshevik winter: Soviet refugees across the Southern borders (1917–1930), Journal of Refugee Studies, (34) 2, 1900-1922 DOI: 10.1093/jrs/fez122
    • Szymanowicz, A. & Yurdatapan A. (2017).Intelligence cooperation between the Second Republic of Poland and the Republic of Turkey. Part 1-the 1920s, Journal of Science of the Gen. Tadeusz Kosciuszko Military Academy of Land Forces, 49 (1), 124-145; DOI: 10.5604/17318157.1234852

    مقاله ترکی

    • قافقاس آذربایجانن مهاجرلری تبریزده، (1339)، ینی‌قافقاسیا، 1(5).

     

    مقاله فرانسوی

    • Mamoulia, G. (2007). L’histoire du groupe Caucase (1934-1939), Cahiers du monde russe, 48 (1), 45-85 DOI: 10.4000/monderusse.8985

    مجلات فرانسوی

    • Prométhée, (1930), -(40)
    • Prométhée, (1931), -(52)
    • Prométhée, (1931), -(59)

    اسناد لهستانی

    • Zalewski, Ksawery Józef (1938), Imigracja Zakaukaska w terenie Iranu, 11/P/3., Centralne Archiwum Wojskowe.
فصلنامه تاریخ نامه ایران بعد از اسلام
دوره 14، شماره 36
مهر 1402
صفحه 161-186

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 02 دی 1401
  • تاریخ بازنگری: 15 فروردین 1402
  • تاریخ پذیرش: 05 اردیبهشت 1402

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار