واکاوی مظاهر دین‎داری عوامانه (بررسی موردی: کاربرد استخاره در دورۀ ناصرالدین‎شاه قاجار تا محمدعلی شاه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

2 دانشیار دانشگاه شهید بهشتی تهران

3 دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

چکیده

یکی از انواع دین‎داری، دین‎داری‌ای است که تحت‌تأثیر باورهای بعضاً غیر‎مستند و عوام‎‌گرایانه قرار گرفته و به‌اصطلاح عامیانه نامیده می‎شود. دین‎‌داری عامیانه مانند دیگر انواع و اقسام دین‎داری مظاهر و تجلیاتی اجتماعی و فرهنگی داشت که یکی از آن‌ها، توسل به استخاره و تصمیم‎گیری‎های خرد و کلان بر اثر آن بود. در عصر قاجار، ایران خواه‌ناخواه وارد دنیای مدرن شد و تحت‌تأثیر مناسبات و روابط و مسائل خاص جاری در آن شد. هیئت‌حاکمه، دولت‌مردان و حتی مردمان عادی که خود را در شرایط و زمانۀ تازه‎ای می‎دیدند، برای آرامش خود یا وابستگانشان و یا پایین آوردن ضریب یا احتمال خطا در تصمیم‎گیری، ناگزیر به استخاره که به معنای انعکاس اراده خداوندش می‎پنداشتند، پناه می‎بردند و آن را مبنای تصمیمات خود قرار می‎دادند. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از رویکرد زمینه‎شناسی تاریخی و استفاده از اسناد و مدارک و منابع مربوط به حوزۀ دین‎داری، سیاست و فضای غالب عمومی، رواج و کارکردهای استخاره، به‌ویژه در بستر سیاست را در عصر قاجار، در بازه زمانی سلطنت ناصرالدین شاه (حک: 1264-1313ق) تا محمدعلی شاه (حک: 1324-1327ق) مورد بررسی قرار داده‌است. بررسی‎های صورت‌گرفته نشان می‎دهد علل و دلایلی چون ماهیت فردی و استبدادی حکومت، عدم اعتماد عمومی، پایین بودن میزان آگاهی طبقات گوناگون، نیازهای روحی و فردی، ترس از مواجهه با نتایج تصمیمات غلط، توجیه خود و دیگران، رسیدن به آرامش و پرهیز از تردید و البته فرار از مسئولیت تصمیمات بزرگ و انتساب آن به خداوند، موجب رواج استخاره در دورۀ زمانی موردبحث بوده‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analyzing the Manifestations of Popular Religion(Case Study: The Use of Istikhara During the Period of Naser Al-Din Shah to Muhammad Ali Shah Qajar)

نویسندگان [English]

  • zahra salimi 1
  • Abbas Ahmadvand 2
  • Sina Foroozesh 3
1 Ph.D Candidate in Islamic History, Islamic Azad University, Science and Research Department, Tehran
2 Associate Professor, Shahid Beheshti University, Tehran
3 Associate Professor, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran
چکیده [English]

One of the types of religiosity is the religiosity that is influenced by sometimes undocumented and populist beliefs and is called folk. Folk religiosity, like other types of religiosity, had social and cultural manifestations, one of which was resorting to istikhara and making micro and macro decisions as a result of it. In the Qajar era, Iran entered the modern world willingly or unwillingly and was influenced by the relations and special issues current in it. The ruling body, the government of men and even ordinary people who saw themselves in new conditions and times, for the peace of themselves or their dependents or to reduce the coefficient or the possibility of error in decision-making, they inevitably sought refuge in Istikhara, which they thought meant the reflection of the will of God, and that used as the basis for their decisions. Using the historical context approach and using documents and sources related to the field of religiosity, politics and the dominant public atmosphere, the present research examines the prevalence and functions of Istikhara, especially in the context of politics in the Qajar era, during the reign of Naser al-Din Shah until Muhammad Ali Shah has investigated. The research shows that the causes and reasons such as the individual and authoritarian nature of the government, lack of public trust, the low level of awareness of various classes, spiritual and individual needs, fear of facing the results of wrong decisions, justifying oneself and others, achieving peace and avoiding Hesitation and of course escaping the responsibility of big decisions and attributing it to God has caused the prevalence of Istikhara in the discussed time period

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar Dynasty
  • Naser al-Din Shah
  • Muhammad Ali Shah
  • religion and government
  • Istikhara
  • political Istikharas
  • Popular Religion (Common religiosity)
  • کتاب‌ها

    • قرآن کریم.
    • آلمانی هانری، رنه د (1335). سفرنامه از خراسان تا بختیاری، تهران: امیرکبیر.
    • ابن اثیر، مجدالدین (1364). النهایه فی غریب الحدیث، تحقیق طاهر احمد الزاوی ‌و محمود الطناحی، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
    • ارفع الدوله، رضا خان (1345). ایران دیروز (خاطرات پرنس ارفع الدوله)، تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
    • احتشام السلطنه، محمود(1367). خاطرات احتشام السلطنه، کوشش سید محمد مهدی موسوی، تهران: زوار.
    • اعتمادالسلطنه، محمدحسن(1345). روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
    • اعتمادالسلطنه، محمدحسن (1390). روزنامۀ خاطرات، تهران: امیرکبیر.
    • افشاری، پرویز (1383). نخست‌وزیران سلسله قاجار، تهران: مرکز اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه.
    • بامداد، مهدی (1374). شرح‌حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران: زوار.
    • بکفورد، جیمز (1389). دین و نظریه اجتماعی، ترجمه مسعود آریایی نیا، تهران: دانشگاه امام صادق.
    • جاهودا، گوستاو (1371). روان‌شناسی خرافات، تهران: البرز.
    • دولت‌آبادی، یحیی (1371). حیات یحیی، تهران: عطار.
    • راوندی، مرتضی (1354). تاریخ اجتماعی ایران، تهران: امیرکبیر.
    • ردنر، دنیزی و مایکل (1373). علم و نابخردی، ترجمه آزیتا قدسی، تهران: انجمن فیزیک ایران.
    • سالور، قهرمان میرزا (1374). روزنامه خاطرات عین السلطنه، کوشش ایرج افشار و مسعود سالور، تهران: اساطیر.
    • سپهر، عبدالحسین (1386). مرات الوقایع مظفری، مصحح عبدالحسین نوایی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
    • سرنا، کارلا(1362). سفرنامه کارلا سرنا آدما و آیینها در ایران، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران: زوار.
    • سریع‌القلم، محمود (1380). عقلانیت و توسعه‌یافتگی ایران، تهران: مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات.
    • شهری باف، جعفر(1383). تهران قدیم، تهران: معین.
    • صفایی، ابراهیم(1363). رهبران مشروطه، تهران: جاویدان.
    • طوسی، محمد بن حسن (1365). تهذیب الاحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    • عین السلطنه(1374). روزنامه خاطرات عین السلطنه، کوشش ایرج افشار و مسعود سالور، تهران: اساطیر.
    • غفاری کاشانی، احمد بن محمد (1404). تاریخ نگارستان، مصحح ‌مرتض‌مدرس گیلانی، تهران: کتاب‌فروشی حافظ.
    • فسایی، حسن بن حسن (1382). فارسنامه ناصری، تهران: امیرکبیر.
    • فورویه، ژوانس (1385). سه سال در دربار ایران (1306-1309 ق)، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران: نشر علم.
    • قراگوزلو همدانی، عبدالله بن مصطفی قلی (1382). مجموعه آثار حاجی عبدالله خان قراگوزلو امیرنظام همدانی، مصحح عنایت‌الله مجیدی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
    • کرمانی، علویه(1386). روزنامه عتبات عالیات و دربار ناصری، مصحح رسول جعفریان، قم: مورخ.
    • کمره­ای، محمد (1384). روزنامه خاطرات سید محمد کمره‌ای، گردآورنده محمدجواد مرادی نیا، تهران: اساطیر.
    • لایارد، اوستین هنری (1397). سفرنامه لایارد، ماجراهای اولیه در ایران. ترجمه مهراب امیری، تهران: دنیای کتاب.
    • مستوفی، عبدالله (1384). شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه از آقا محمدخان تا آخر ناصرالدین‌شاه، تهران: زوار.
    • منتظم الدوله، محمد( 1379). خاطرات منتظم الدوله، کوشش محمود رنجبر فخری و سید جمال ترابی طباطبائی، تبریز: سرخاب.
    • موسی‌پور، ابراهیم (1395). دین زیسته و زندگی روزانه پژوهشی در فرهنگ دینی مردم عادی ایران از آغاز عصر صفوی تا پایان دوره قاجار، تهران: ‍پژوهشکده تاریخ اسلام.
    • ناصرالدین شاه(1371). روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان، کوشش اسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران: مدیریت پژوهش و انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
    • نجفی، محمدحسن (1365). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    • نظام‌السلطنه مافی، حسین قلی (1362). خاطرات و اسناد حسین قلی خان نظام السطنه مافی، تهران: تاریخ ایران.
    • نواب صفا، اسماعیل(1366). شرح حال فرهاد میرزا معتمدالدوله، تهران: زوار.
    • وهوسه، ‌‌ بابن (1362). سفرنامه جنوب ایران، ترجمه محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: دنیای کتاب.
    • هدایت، صادق (1381). فرهنگ عامیانه مردم ایران، تهران: نشر چشمه.
    • هدایت، مهدی‌قلی (1385). خاطرات و خطرات، تهران: زوار.

    مقاله‌ها

    • خالق پناه، کمال و جلوند، اختر(1394). دین عامه، ناکامی‌های عینی و استراتژی زنانه امیدواری: مطالعه تجربه دعانویسی در شهر سنندج، پژوهش‌نامه مددکاری اجتماعی، 2(4)، 1-32. Doi:10.22054/rjsw.2015.7064  
    • طالبی، ابوتراب و سلامی، احمد(1395). دین‌داری عامیانه: واکاوی عریضه‌نویسی برای چاه جمکران از منظر عریضه‌نویسان، فصلنامه علوم اجتماعی، 23(72)، 73-107. Doi:10.22054/qjss.2016.5710.
    • علیزاده بیرجندی، زهرا و ناصری، اکرم (1398). باز روایت تاریخ فرهنگی- اجتماعی دوره قاجار بر مبنای اشعار عامیانه آن دوره، فصل نامه علمی تاریخ نامه ایران بعد از اسلام ، 10(24)، 145-169. Doi:10.22034/jiiph.2020.12328.

    منابع انگلیسی

    • Kapal ,J (2006). Text context and performance, Boston: Brill.
    • Long, Charles H (1987) .popular religion,the encyclopedia of religion, edited by Mircea Eliade, N ewYork: Macmillan
    • Show, D (1999). Underestanding folk religion, Paris:Baker Academic,
    • Vrijhof (1979).Official religion and popular religin, Analysis of theme for religious studies, Edited by Pieter Hendrik and Jacques waardenburg, Paris-Newyork: mouton publishers.