آغاز‎نامۀ وقایع‎نگاری‎های اسلامی‎ قرون نخستین اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه تبریز

2 کارشناسی ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه تبریز

چکیده

در یک نگاه به تواریخ عمومی قرون نخستین اسلامی، یعنی آثار تألیف‎شده در دو برهۀ نیمۀ دوم قرن 3 و نیمۀ اول قرن 5 هجری نکته‎ای که به چشم می‎آید، نقطۀ آغازین این تاریخ‎هاست. تواریخِ عمومی محدودۀ زمانی نخست همچون کتاب‎های تاریخ دینوری، تاریخ یعقوبی و تاریخ طبری، اگرچه به‎نظر می‎رسد که آغازِ تاریخِ خود را از بحث زمان شروع می‎کنند و نه خلقت یا حتی نخستین انسان، ولی از دیدۀ آنان، آغاز زمان و تاریخ با خلقت حضرت آدم شروع می‎شود؛ بنابراین، نگارشِ تاریخ را با روایتِ داستانِ خلقتِ حضرت آدم به‌عنوان نخستین انسان به تعبیر قرآن کریم و البته سایر ادیان ابراهیمی آغاز می‎کنند؛ و آثار دورۀ زمانی دوم، تواریخی همچون تجاربالامم، تاریخ ثعالبی و تاریخ گردیزی روایت تاریخ را با داستان نخستین پادشاهان ایرانی برطبق خداینامه‎های ایرانی آغاز می‎کنند. برای یافتن دلایل این ‎امر، یعنی چرایی تفاوت سبک مورخان در آغاز تاریخ‎هایشان طی انجام یک مطالعۀ تطبیقی میان این آثار و با بررسی احوال و آثار تاریخ‌نگارانۀ این مورخان در دو بحث جداگانه از طریق روش توصیفی‌تحلیلی به این نتیجه رسیدیم که مورخان دورۀ نخست به دلیل داشتن بینش دینی نسبت به تاریخ و با هدف استفاده از آن در خدمت دین و شریعت، تاریخ‎هایشان را با نظر به روایات اسلامی آغاز می‎کنند اما مورخان دورۀ بعد با داشتن نگاه غیردینی و عمل‌گرایانه نسبت به تاریخ و استفاده از آن در راستای اندیشه و اعمال سیاسی مرسوم تاریخ خود را با داستان نخستین فرمانروایان ایرانی شروع می‎کنند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Beginning of Islamic Chronicles of the Early Islamic Centuries

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Orouji 1
  • Fatemeh homara 2
1 Associate Professor of Tabriz University
2 . Master's degree in Iranian history, Islamic period, University of Tabriz
چکیده [English]

In one look at the general historical works of early Islamic centuries, meaning works that has been written in the second half of the third century to the first half of fifth century, the point that is looked, it is the point of  beginning and onset in this histories. Thus general histories that contained in the first temporal scope such as Tarikh-i Dinawari, Tarikh-I Yaqubi and Tarikh-I Tabari begin their histories with anecdote of story of creation of Adam as the first man interpretation of Quran, and related works for second temporal time, the histories such as Tajarib al-umam, Tarikh-I Thaalabi and Tarikh-I Gardizi begin anecdote of history with story of the first Iranian legend kings and monarchs according to anecdots of Iranian khodaynameh. In this manner for the find of causes of this matter, meaning why historians difference of style and preference in the beginning point of their histories, in the course of doing of one comparative study in the middle of this works and with investigation qualities and historic works of this histotians in two separate debates by method of analitic, we get at a conclusion that the historian of the early time because of that they had religious view and taken of Islam religion principles and with the end of operation of history in help of religion and tradition, begin their histories to use Islamic and religious anecdots. But latter time historians that they had secular and pragmatic view to the history and with the end of his operation for politic thinks and practices, begin their histories with stories Iranian primary kings and monarchs.

کلیدواژه‌ها [English]

  • General Histories
  • Beginning of History
  • Religious View
  • Secular View
  • Human First
  • کتابها

    • آئینه‎وند، صادق (1387)، علم تاریخ در گسترۀ تمدن اسلامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    • اسکات میثمی، جولی (1391)، تاریخ‌نگاری فارسی، ترجمۀ محمد دهقانی، تهران، نشر ماهی.
    • اشپولر، برتولد (1364)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمۀ جواد فلاطوری، تهران، علمی فرهنگی.
    • اشپولر، برتولد و باسورث، ادموند و کاهن، کلود (1388)، تاریخ‌نگاری در ایران، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران، گستره.
    • أمین، أحمد (2012)، ظهرالإسلام، الجزء الأول، القاهرة، مؤسسة هنداوی للتعلیم و الثقافة.
    • بیات، عزیز‎الله (1392)، شناسایی منابع و مآخذ تاریخ ایران، تهران، امیرکبیر.
    • ترحینی، محمد أحمد (بی‌تا)، المؤرخون و التاریخ عند العرب، بیروت، دارالکتب العلمیه.
    • الثعالبی النیسابوری، ابی‌منصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل (بی‎تا)، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، تصحیح و نشر اچ. زتنبرگ، بی‎جا، بی‎نا.
    • ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن محمد (1368)، تاریخ ثعالبی؛ مشهور به غرراخبار ملوک فرس و سیرهم، ترجمۀ محمد فضائلی، بی‎جا، نقره.
    • الحموی الرومی، یاقوت (1993)، معجمالادبا (ارشادالاریب الی معرفةالادیب)، تحقیق احسان عباس، الجزء الاول، الجزء الثانی، الجزءالسادس، بیروت، دارالغرب الاسلامی.
    • خضر، عبدالعلیم عبدالرحمن (1995)، المسلمون و کتابة التاریخ، بی‎جا، المعهد العالمی للفکر الاسلامی.
    • دوری، آ.آ.، (1361)، «مکتب تاریخ‌نگاری عراق در قرن سوم هجری»، در: تاریخ‌نگاری در اسلام (مجموعۀ مقالات)، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران، گستره.
    • دینوری، ابوحنیفه احمد ‎بن‎ داود (1364)، اخبارالطوال، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران، نی.
    • دینوری، ابی‌حنیفه احمد بن داود (1346)، اخبارالطوال، ترجمۀ صادق نشأت، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
    • الدینوری، ابی حنیفه احمد بن داود (بی‎تا)، الاخبارالطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، بی‎جا، منشورات الشریف الرضی.
    • رابینسون، چیس اف. (1389)، تاریخ‌نگاری اسلامی، ترجمۀ مصطفی سبحانی، تهران، پژوهشکدۀ تاریخ اسلام.
    • رابینسون، چیس اف. (1392)، تاریخ‌نگاری اسلامی، ترجمۀ محسن الویری، تهران، سمت.
    • روزنتال، فرانتس (1365)، تاریخ تاریخ‌نگاری در اسلام، ترجمۀ اسد‎الله آزاد، مشهد، مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
    • زرین‎کوب، عبدالحسین (1392)، تاریخ ایران (بعد از اسلام)، تهران، امیرکبیر.
    • سجادی، صادق و عالم‎زاده، هادی (1393)، تاریخ‌نگاری در اسلام، تهران، سمت.
    • صفا، ذبیح‎الله (1374)، حماسهسرایی در ایران، تهران، فردوسی.
    • طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (1351)، تاریخ‌الرسل و الملوک، ترجمۀ صادق نشأت، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    • الطبری، ابی‌جعفر محمد بن جریر (بی‎تا)، تاریخ‌الطبری (تاریخ الرسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بی‎جا، دارالمعارف بمصر.
    • طبری، محمد بن جریر (1352)، تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
    • فرای، ر. ن. (1390)، تاریخ ایران کمبریج، گردآوری ر. ن. فرای، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.
    • کرمر، جوئل (1375)، احیای فرهنگی در عهد آلبویه، انسانگرایی در عصر رنسانس اسلامی، ترجمۀ محمدسعید حنایی کاشانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
    • کریستین‎سن، آرتور (1363)، نمونههای نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانهای ایرانیان، ترجمۀ احمد تفضلی و ژاله آموزگار، تهران، نشو.
    • گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود (1363)، تاریخ گردیزی، تصحیح و مقابلۀ عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب.
    • گیپ، ه. آر. (1361)، «تطور تاریخ‌نگاری در اسلام»، در: تاریخ‌نگاری در اسلام (مجموعۀ مقالات) ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران، گستره.
    • مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد (1377)، الحکمة الخالدة (جاویدان خرد)، حققه و قدم له عبدالرحمن بدوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
    • مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد (1377)، الحکمۀ الخالدۀ (جادیدان خرد)، حققه و قدم له عبدالرحمن بدوی، تهران، دانشگاه تهران.
    • مسکویه الرازی ، ابوعلی (1987)، تجارب‌الامم، حققه و قدم له ابوالقاسم امامی، طهران، دارسروش للطباعة و النشر.
    • مسکویه رازی، ابوعلی (1366)، تجارب‌الامم، ترجمۀ محمد فضائلی، بی‎جا، زرین.
    • هامین-آنتیلا، یاکو (1400)، خداینامگ، شاهنامۀ فارسی میانه، ترجمۀ مهناز بابایی، تهران، مروارید.
    • هوار، کلمان (1361)، «ادبیات جغرافی‎نگاری و تاریخ‌نگاری در اسلام»، تاریخ‌نگاری در اسلام (مجموعۀ مقالات)، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران، گستره.
    • یعقوبی، ابن واضح (1347)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    • الیعقوبی، ابن واضح (1964)، تاریخ الیعقوبی، قدم له و علق علیه محمدصادق بحرالعلوم، نجف، منشورات المکتبة الحیدریة و مطبعها فی‎النجف.

    مقاله‌ها

    • بیات، علی و دهقان‎پور، زهره (1390)، «بررسی تاریخ‌نگاری یعقوبی به لحاظ منابع»، تاریخ تمدن اسلامی، 44(2)، 9-29.
    • جلیلیان، شهرام (1391)، «ایرانگرایی در اخبار‎الطوال ابوحنیفۀ دینوری»، تاریخ اجتماعی و اقتصادی، 1(2)، 25-42.
    • خلیفه، مجتبی؛ الهی‎زاده، محمدحسن و غفاری بیجار، ستاره (1397)، «بررسی رویکردهای تاریخ‌نگاری ثعالبی»، جستارهای تاریخی، 9(1)، 109-130.
    • صیامیان گرجی، زهیر (1388)، «تبارشناسی ایران‎گرایی فرهنگی در سنت تاریخ‎نگاری اسلامی ـ ایرانی تا عهد تیموری»، تاریخ اسلام، 1(3)، 77-102.
    • فروزانی، ابوالقاسم (1379)، «زین‌الاخبار گردیزی اثری که باید از نو شناخته شود»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، -(4)، 16-17.
    • مجربی، حسن و رضوی، سیدابوالفضل (1396)، «بررسی تاریخ‎نگاری مسکویه در تجاربالامم با تأکید بر منابع»، تاریخنامۀ ایران بعد از اسلام، 8(14)، 211-233.