بررسی ساختار نظام اداری و سیاسی در آذربایجان عصر ناصری و مظفری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه خوارزمی، تهران

2 استادیار دانشگاه خوارزمی، تهران

چکیده

آذربایجان به مرکزیت تبریز به دلیل مجاورت با روسیه و عثمانی و استقرار ولیعهد در آن از جایگاه خاصی برخوردار بود و لذا اداره آن سازوکار متفاوتی را می‎طلبید. در رأس این مجموعه دیوانیان اعزامی از مرکز بودند ولی زیرمجموعه این نظام محلی به دلیل سابقه سیاسی و اداری تبریز از ظرفیت‎های بومی و گاه غیربومی تأمین می‎شد. نقش اشکالات و نواقص ساختاری اداری و سیاسی تبریز در بروز نابسامانی‎های اداریِ این شهر ولیعهدنشین به عنوان مسئله در تحقیق حاضر مورد بررسی قرار می‎گیرد و با روش توصیفی و تبینی به این سؤال‎های اساسی پاسخ داده می‎شود که ساختار اداری و سیاسی تبریز در ایران عصر ناصری و مظفری از کدام نواقص و مشکلات رنج می‎برد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که در نظام اداری تبریز این دوره ولیعهد و پیشکار ستون‎های اصلی نظام اداری و سیاسی تبریز بودند، ازاین‎روی مناسبات این دو در روند امور این شهر تأثیر مهمی داشت. عدم شفافیت نظام اداری و سیاسی در تعیین حدود وظایف ولیعهد و پیشکار همواره زمینه‌ساز بروز تعارضاتی میان آنان بود. همچنین تداخل کارکردهای مناصب فوقانی امری بغرنج در ساختار اداری ‎و‎ سیاسی تبریز در این دوره بود. ضعف نظام اداری ‎و‎ سیاسی مداخلات نمایندگان سیاسی دول انگلیس و روسیه را در امور تبریز به همراه داشت. افزون بر این جایگزینی تجمیع قدرت به‎جای اصل تفکیک قدرت این ساختار را متزلزل‎تر نمود نتیجه این تزلزل شورش‎های اجتماعی پیش از مشروطه است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Structure of the Administrative and Political System in Azerbaijan during Nasiri and Mozaffari Eras

نویسندگان [English]

  • Soheila Shokri 1
  • Mirhadi Hosseini 2
  • hossein mohammadi 2
  • Kazem Mighani 2
1 PhD student in Iranian history, Islamic course, Kharazmi University, Tehran
2 Assistant Professor Kharazmi University, Tehran
چکیده [English]

Azerbaijan with its capital Tabriz had a special place due to its proximity to Russia and the Ottomans and the establishment of the Crown Prince in it, and therefore its administration required a different mechanism. At the head of this group, the courtiers were sent from the center, but due to the political and administrative history of Tabriz, the subdivision of this local system was provided with local and sometimes non-local capacities. The role of structural and administrative defects of Tabriz in the occurrence of administrative disorders of this crown city is examined as a main problem in the present study. The basic questions are answered using descriptive and explanatory methods. In fact, the author wanted to examine the administrative structure and Tabriz's politics in Iran during the Nasserite and Mozaffari eras suffer from which shortcomings and problems

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Azerbaijan
  • Tabriz
  • administrative and political system
  • Nasserite and Mozaffari Periods
  • کتاب‌ها

    • احتشام‎السطنه (1392)، خاطرات، چاپ اول، تهران، زوار.
    • آدمیت، فریدون (1384)، امیرکبیر و ایران، چاپ نهم، تهران، خوارزمی.
    • اعتمادالسلطنه (1363)، المآثر و الآثار، مصحح ایرج افشار، جلد اول، تهران، اساطیر.
    • ــــــــــــــ (1367)، تاریخ منتظم ناصری، مصحح محمد اسماعیل رضوانی، جلد 3، چاپ اول، تهران، دنیای کتاب.
    • ــــــــــــــ (1349)، صدرالتواریخ، به اهتمام محمد مشیری، طهران، وحید.
    • ــــــــــــــ (1364)، مرآهالبلدان، به کوشش پرتو نوری علاء و محمدعلی سپانلو، جلد 1، چاپ اول، تهران، اسفار.
    • اقبال، عباس (1355)، میرزا تقیخان امیرکبیر، به اهتمام ایرج افشار، چاپ دوم، تهران، توس.
    • الگار، حامد (1369)، دین و دولت در ایران، مترجم ابوالقاسم سرّی، تهران، توس.
    • امین‎الدوله (1370)، خاطرات سیاسی، به کوشش حافظ فرمانفرمائیان، تهران، امیرکبیر.
    • بیانی، خانبابا (1375)، پنجاه سال تاریخ ناصری، جلدهای 6-5-4، چاپ اول، تهران، نشر علم.
    • جهانگیر میرزا (1327)، تاریخ نو، به اهتمام عباس اقبال، تهران، ناشر کتابخانه علی‎اکبر علمی و شرکا.
    • حسینی فسایی، میرزاحسن (1378)، فارسنامه ناصری، مصحح منصور رستگار فسائی، جلد 2، تهران، امیرکبیر.
    • خورموجی، محمدجعفر (1363)، حقایقالاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیو جم، جلدهای 2 و 1، چاپ دوم، تهران، نی.
    • سپهر، محمدتقی لسان الملک (1390)، ناسخالتواریخ تاریخ قاجاریه، به اهتمام جمشید کیان فر، جلد 2، چاپ اول، تهران، اساطیر.
    • سرداری نیا، صمد (1377)، تبریز در نهضت تنباکو، چاپ اول، تبریز، آشینا.
    • سعادت نوری، حسین (1364)، رجال دوره قاجاریه، چاپ اول، تهران، وحید.
    • فلور، ویلم (1366)، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، مترجم ابوالقاسم سری، جلد 2 و 1، چاپ اول، تهران، توس.
    • کرزن، جرج (1373)، ایران و قضیه ایران، مترجم غلامعلی وحید مازندرانی، جلد1، چاپ چهارم، تهران، علمی و فرهنگی.
    • لمبتون، آ.ک.س (1375)، ایران عصر قاجار، مترجم سیمین فصیحی، چاپ اول، تهران، جاودان خرد.
    • محبوبی اردکانی (1368)، چهل سال تاریخ ایران، به کوشش ایرج افشار، چاپ اول، تهران، اساطیر.
    • محمود، محمود (1367)، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، جلد2، تهران، اقبال.
    • مستوفی، عبد‎الله (1386)، شرح زندگانی من، جلد1و2، چاپ اول، تهران، کتاب هرمس.
    • مخبرالسلطنه، هدایت (1363)، گزارش ایران، به اهتمام محمدعلی صوتی، جلدهای 4 و 3، چاپ دوم تهران، نشر نقره.
    • ملک‎المورخین، عبدالحسین خان سپهر (1368)، یادداشتهای ملکالمورخین و مرآتالوقایع مظفری، مصحح عبدالحسین خان نوائی، چاپ اول، تهران، زرین.
    • نادرمیرزا (1351)، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، تنظیم محمد مشیری، تهران، اقبال
    • نجمی، ناصر (1374)، عباس میرزا، چاپ اول، تهران، علمی.
    • نظام‎السلطنه مافی (1361)، خاطرات و اسناد، به کوشش معصومه نظام‎مافی، منصور، اتحادیه و سیروس سعد وندیان و حمید رام پیشه، چاپ اول، تهران، تاریخ ایران.
    • هدایت، رضا قلی‎خان (1380)، تاریخ روضهالصفای ناصری، مصحح جمشید کیان‎فر، جلد 10، چاپ اول، تهران، اساطیر.

    مقاله‌ها

    • اتحادیه، منصوره، «خاطرات رجال قاجار»، ایراننامه (بنیاد مطالعات ایران در آمریکا)، 2008م، شماره 14.
    • ــــــــــــــــ (2535) «ناصرالدین‎شاه و امور آذربایجان»، مجموعه سخنرانیهای هفتمین کنگره تحقیقات ایرانی، جلد3، دانشگاه ملی.
    • قدیمی قیداری، عباس و هاشمیلر، محدثه، «نگاهی به منصب امیرنظام در دوره قاجار»، فصلنامه علمی تاریخ اسلام و ایران، دانشگاه الزهرا (س) دوره جدید،  1398، شماره 144.
    • قلاوند، زهرا و خسروبیگی، هوشنگ، «وظایف و کارکرد حکام ایالات و ولایات در دوره قاجاریه»، تاریخ ایران، 1393، شماره 5/74.
    • ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، «منصب وزیر نظام و وظایف آن در دوره قاجار»، فصلنامه علمیترویجی مطالعات تاریخ انتظامی، 1398، شماره 23.

    اسناد منتشرنشده

    • سازمان اسناد کتابخانه ملی ایران (ساکما)، نامه ناصرالدین شاه به مظفرالدین میرزا: 21644/296.

    اسناد منتشرشده

    • اصفهانیان، کریم (1385)، اسناد تاریخی خاندان غفاری، اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه.
    • صفایی، ابراهیم (بی‎تا)، اسناد نویافته، تهران، بابک.

    روزنامه‌ها

    • وقایعالاتفاقیه(1270)، شماره 162.
    • ــــــــــــــ (1270)، شماره 166.
    • ــــــــــــــ (1275)، شماره 410.
    • ناصری (1311 ق)، شماره 6.
    • ــــــــ (1312 ق)، شماره 18.
    • ــــــــ (1313 ق)، شماره 27.
    • ــــــــ (1313 ق)، شماره 31.