تأثیر فقه شیعه بر جایگاه زنان در نظام خانوادۀ عصر قاجار (از آغاز تا مشروطیت 1210-1324 ﻫ./1796-1906 م.)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ دوره اسلامی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین

2 دانشیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین

3 استادیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین

چکیده

پژوهش‎ حاضر به مشخص کردن چگونگی تأثیر فقه امامیه بر وضعیت زنان در نظام خانواده از آغاز دورۀ قاجار تا دوران مشروطه می‎پردازد، و نتایج حاصل از آن می‎تواند به فهم جنبه‎هایی از واقعیت‎های زندگی جامعۀ زنان در‎ ایران عهد قاجار کمک نماید. این پژوهش با رویکرد تاریخی و به‎روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از داده‎های کتابخانه‎ای، روند استقرار اندیشۀ فقهی امامیه در ایران، وضعیت زنان دورۀ قاجار در نظام خانواده، جایگاه خانوادگی زنان در گفتمان فقهی شیعه، و رابطۀ میان فقه امامیه و وضعیت خانوادگی زنان در عصر قاجاریه را مورد بررسی قرار می‎دهد. جامعۀ اسلامی ایران در حوزۀ‎ نظام خانواده از احکام فقهی امامیه به‎عنوان اندیشۀ مسلط اجتماعی پیروی می‎کردند، و عرف‎وعادات قادر نبودند که در تقابل با اصول مذهبی قرار گیرند؛ چنان‎که احکام اجتهادی-اختصاصی زنان با ارجاع به آیات‎وروایات مورد استناد فقها قرار می‎گرفتند. زنان در نظام خانوادۀ قاجاری از جایگاه فرودست‎تری‎ نسبت‎به مردان برخوردار بودند. فقه امامیه که در جامعه تنها نقش همسری و مادری را به زنان اختصاص می‎داد، مرجع ترسیم احکام خود را خداوند و هدف آن را تأمین سعادت خانواده و اجتماع و اجرای عدالت می‎دانست و جامعه و حکومت را در عدم‎پذیرش این قوانین، نامشروع قلمداد می‎کرد. پیروی از احکام فقهی از برخی جهات از نتایج سودمندی در روابط اعضای خانواده برخوردار بود، اما از سوی دیگر در بسیاری موارد اندیشۀ فقهی در دستیابی به برخی اهداف منسوب به احکام خود ناموفق عمل می‎کرد. با توجه به عدم موفقیت فقه امامیه به‎عنوان اندیشۀ مسلط اجتماعی در دستیابی به اهدافش از یک‎سو و موقعیت پست‎تر زنان در نظام خانوادۀ قاجاری ازسوی دیگر، این اندیشه در فرودستی جایگاه خانوادگی زنان در دورۀ قاجاریه تأثیرگذار بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Impact of Shiite Jurisprudence on the Status of Women in the Qajar Family System (From the beginning to Constitutionalism 1210-1324 AH/ 1796-1906 AD)

نویسندگان [English]

  • Naele Shariati 1
  • Mohsen Bahramnedjad 2
  • Baqerali Adelfar 2
  • Hojjat Fallah Toutkar 3
1 . Ph.D student in Islamic history at Imam Khomeini International University in Qazvin
2 Associate Professor, Imam Khomeini International University, Qazvin
3 Assistant Professor, Imam Khomeini International University, Qazvin
چکیده [English]

The present study identifies how Imami jurisprudence affects the status of women in the family system from the beginning of the Qajar period to the constitutional period, and the results can help to understand aspects of the realities of life of women in Qajar Iran. In this study, with a historical approach and descriptive-analytical method and using library data, the process of establishment of Imami jurisprudential thought in Iran, the status of Qajar women in the family system, the family status of women in Shiite jurisprudential discourse, and the relationship between Imami jurisprudence and the status of Qajar women in the family system are investigated. In the field of family system, the Islamic society of Iran followed the rules of Imami jurisprudence as the dominant social thought, and customs were not able to oppose religious principles. In fact, the ijtihad-specific rulings of women were cited by the jurists with reference to verses and narrations. Women had a lower status in the Qajar family system than men. Imami jurisprudence, which assigned only the role of wife and mother to women in society, considered God as the source of drawing its rulings and its purpose was to ensure the well-being of the family and society and the administration of justice. the society and government were considered illegitimate in the case of not accepting these laws. Following the rules of jurisprudence in some ways had beneficial results in the relations of family members, but on the other hand in many cases the jurisprudential thought failed to achieve some goals attributed to its rules. Due to the failure of Imami jurisprudence as a dominant social idea in achieving its goals on the one hand and the inferior position of women in the Qajar family system on the other hand, this idea was effective in lowering the family status of women in the Qajar period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Shiism
  • Jurisprudence
  • Family
  • Woman
  • کتاب‌ها

    • اتحادیه، منصوره (1377)، اینجا طهران است، تهران، تاریخ ایران.
    • اتحادیه، منصوره (1385)، در محضر شیخ فضلالله نوری، جلد1، تهران، تاریخ ایران؛ جلد2.
    • اتحادیه، منصوره (1389)، زنانی که زیر مقنعه کلاهداری کردند، تهران، تاریخ ایران.
    • اتحادیه، منصوره (1391)، حکایت یک زن در زیروبم روزگار، تهران، تاریخ ایران.
    • احمدی، نزهت (1392)، زن در تاریخ اسلام، تهران، کویر.
    • انصاری، مرتضی (بی‎تا)، هزار مسأله، چاپ سنگی بمبئی، کتابخانۀ مجلس.
    • اولیویه (1371)، سفرنامۀ اولیویه، محمدطاهر میرزا، تهران، اطلاعات.
    • آندری‎یوا، النا (1388)، روسیه و ایران در بازی بزرگ، الهه کولایی، تهران، دانشگاه تهران.
    • باستانی‎پاریزی، محمدابراهیم (1389)، گذار زن از گدار تاریخ، تهران، علم.
    • براون، ادوارد (1376)، یکسال در میان ایرانیان، ذبیح‎الله منصوری، تهران، فخررازی.
    • بروگش، هینریش (1367)، سفری به دربار سلطان صاحبقران، کردبچه، جلد 1، تهران، اطلاعات.
    • بستان، حسین (1388)، اسلام و تفاوتهای جنسیتی در نهادهای اجتماعی، قم، پژوهشگاه حوزه‎ودانشگاه.
    • پولاک، یاکوب (1368)، سفرنامۀ پولاک، کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی.
    • تاج‎السلطنه (1361)، خاطرات تاجالسلطنه، تهران، تاریخ ایران.
    • جابری‎عربلو، محسن (1362)، فرهنگ اصطلاحات فقه اسلامی، تهران، امیرکبیر.
    • جاویدی، مجتبی (1390)، سیمای حقوق در قرآن، تهران، درس‎هایی از قرآن.
    • جناتی، محمد‎ابراهیم (1372)، ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، تهران، کیهان.
    • جوادی‎آملی، عبدالله (1383)، زن در آیینۀ جلالوجمال، قم، اسراء.
    • حائری‎یزدی، عبدالکریم (1345 ﻫ)، منتخبالرسائل، چاپ سربی نجف، الحیدریه، کتابخانۀ مجلس.
    • خراسانی، محمد‎کاظم (1390)، فقه فتوایی آخوند خراسانی، جلد1، قم، پژوهشگاه علوم‎‎وفرهنگ اسلامی.
    • خراسانی، هاشم (1352 ﻫ)، رسائل عملیه، چاپ سنگی تهران، اخوان کتابچی، کتابخانۀ مجلس.
    • دالمانی، هانری‎رنه (1335)، سفرنامۀ از خراسان تا بختیاری، فره‎وشی، تهران، امیرکبیر.
    • دروویل، گاسپار (1387)، سفرنامۀ دروویل، جواد محیی، تهران، گوتنبرگ.
    • دیولافوآ، ژن (1361)، ایران و کلده، فره‎وشی، تهران، کتاب‎فروشی خیام.
    • سایکس، پرسی (1373)، شکوه عالم تشیع، مصطفی موسوی، گلشن.
    • سرابی، حسین‎بن‎عبدالله (1361)، مخزنالوقایع، تهران، اساطیر.
    • سرنا، کارلا (1362)، سفرنامۀ مادامکارلا سرنا، علی‎اصغر سعیدی، تهران، زوار.
    • سیوری، راجر (1382)، تحقیقاتی در تاریخ ایران عصر صفوی، عباس‎قلی غفاری‎فرد، تهران، امیرکبیر.
    • سیوری، راجر (1384)، ایران عصر صفوی، کامبیز عزیزی، تهران، مرکز.
    • شیرازی، محمد‎حسن (1311 ﻫ)، رسالۀ سوالوجواب، چاپ سنگی تهران، کارخانۀ آقامیرزا حبیب‎الله، کتابخانۀ مجلس.
    • شیرازی، محمد‎حسن (1327 ﻫ.)، مجمعالرسائل، چاپ سنگی، حاج‎شیخ‎احمد شیرازی، کتابخانۀ مجلس.
    • شیرازی، محمدحسن (1329 ﻫ.)، مجمعالمسائل، چاپ سنگی، کتابخانۀ مجلس.
    • شیل، لیدی‎مری (1368)، خاطرات لیدیشیل، حسین ابوترابیان، تهران، نشر‎نو.
    • صفت‎گل، منصور (1381)، ساخت نهاد و اندیشۀ دینی در ایران عصر صفوی، تهران، رسا.
    • طباطبایی، سیدمحمد‎حسین (1366)، ترجمۀ تفسیرالمیزان، محمدرضا صالحی‎کرمانی، جلد 4، قم، بنیاد علامه‎طباطبایی.
    • طباطبایی، سیدمحمد‎حسین (بی‎تا)، ترجمۀ تفسیرالمیزان، سیدمحمدباقر موسوی‎همدانی، جلد2، قم، انتشارات اسلامی؛ جلد13؛ جلد16.
    • عباسی، محمدرضا (1372)، گزارشات اوضاع سیاسی اجتماعی ولایات عصر ناصری، تهران، اسناد ملی ایران.
    • فوریه، ژوانس (1325)، سه سال در دربار ایران، عباس اقبال، تهران، علمی.
    • فیرحی، داود (1389)، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، تهران، نی.
    • قمی، ابوالقاسم (1375)، جامعالشتات، جلد4، تهران، کیهان.
    • کدی، نیکی (1369)، ریشههای انقلاب ایران، عبدالرحیم گواهی، تهران، قلم.
    • کدیور، جمیله (1379)، تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران، تهران، طرح‎نو.
    • کوتزبوئه، موریس، (1348)، مسافرت به ایران، محمود هدایت، تهران، امیرکبیر.
    • گروته، هوگو (1369)، سفرنامۀ گروته، مجید جلیل‎وند، تهران، مرکز.
    • لمبتون، آ.ک.س. (1375)، ایران عصر قاجار، سیمین فصیحی، مشهد، جاودان‎خرد.
    • لندور، آرنولد (1392)، در سرزمین آرزوها، علی‎اکبر عبدالرشیدی، تهران، اطلاعات.
    • مارتین، ونسا (1390)، عهد قاجار مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم، حسن زنگنه، تهران، ماهی.
    • ماساهارو، یوشیدا (1373)، سفرنامۀ یوشیدا ماساهارو، هاشم رجب‎زاده، مشهد، آستان قدس‎رضوی.
    • مطهری، مرتضی (1357)، نظام حقوق زن در اسلام، قم، صدرا.
    • مطهری، مرتضی (1376)، آشنایی با علوم اسلامی، جلد3، تهران، صدرا.
    • مطهری، مرتضی (1381)، اسلام و نیازهای زمان، جلد1، تهران، صدرا.
    • مظفر، محمدرضا (1396 ﻫ.)، مسائل اعتقادی از دیدگاه تشیع، محمدمهدی اشتهاردی، قم، مجمع ذخائر اسلامی.
    • موسوی‎شفتی‎اصفهانی، محمدباقر. سؤالوجواب. نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس، شمارۀ ط355؛ 4447؛ 1/17422.
    • مونس‎الدوله (1386)، خاطرات مونسالدوله، تهران، زرین.
    • وحیدی، سیدمحمد (1377)، رسالۀ منتخبالاحکام، قم، محمد وفایی.
    • وحیدی، سیدمحمد (1378)، توضیحالمسائل، بی‎جا، محمد وفایی.
    • ویشارد، جان (1363)، بیستسال در ایران، علی پیرنیا، تهران، نوین.

    مقاله‌ها

    • آزادارمکی، تقی، «پیکربندی نهادی مبتنی بر موازنۀ قدرت در جامعۀ سنتی ایران»، فصلنامۀ جامعهشناسی ایران، 1393، شماره 3.
    • دهقان‎نژاد، مرتضی، «روابط حقوقی زن‎ومرد دورۀ قاجار در نظام خانواده»، دوفصلنامه تحقیقات تاریخ اجتماعی، 1394، شماره 2.
    • منصور‎بخت، قباد، «آداب ازدواج ایرانیان در دورۀ قاجار از منظر سفرنامه‎ها»، فصلنامۀ خردنامه، 1394، شماره 15.