Foundations and Functions of Waqf in Khorasan and Transoxiana in the Samanid Period

Document Type : Research Paper

Authors

1 Associate Professor, Department of History, University of Tabriz, Iran

2 Ph.D Candidate in Iranian History, Islamic Studies, University of Tabriz, Iran

10.22034/jiiph.2025.65286.2555

Abstract

Waqf (Endowment) is a charitable donation of property or assets in Islamic law, where the donor relinquishes ownership, and the benefits are used for religious, educational, or social welfare purposes indefinitely. During the Samanid period, waqf played a crucial role in shaping the social, economic, cultural, educational, and religious structures of Khorasan and Transoxiana. Motivated by various factors, different social groups established endowments that funded a wide range of services. Beyond supporting religious and scholarly institutions, waqf contributed to economic stability by financing welfare programs, creating jobs, and redistributing wealth. These efforts improved living standards and helped reduce social inequality. Waqf also played a key role in maintaining ribats and caravanserais, securing trade routes, and protecting borders, which facilitated travel and boosted commerce. A closer look at these aspects reveals that waqf was not only a means of promoting knowledge and culture but also a force for social cohesion and stability. This study explores the foundations and functions of waqf in Khorasan and Transoxiana. Using a descriptive-analytical approach and drawing on historical, geographical, literary, and biographical sources, it examines waqf’s role in the development of mosques, schools, khanqahs, ribats, caravanserais, and urban infrastructure. The study argues that the deep-rooted social and cultural framework of these regions, intertwined with their scientific and economic needs, created the conditions for waqf to flourish. Through endowments, various social groups contributed to education, welfare, and economic growth, reinforcing both social structures and urban development

Keywords

Main Subjects


  • الف) منابع فارسی

    کتابها

    • ابن‎اثیر، عزالدین علی بن محمد بن محمد (۱۳۷۱). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، ج ۱۶، 18–20، تهران: علمی.
    • ابن‎حوقل، محمد (۱۳۶۶). سفرنامۀ ابنحوقل، ایران در صورةالارض. ترجمه و تصحیح جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
    • ابن‎خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله (۱۳70). المسالک و الممالک، ترجمه حسین قره‎چانلو، تهران: مترجم.
    • ابن‎نقطه، محمد بن عبدالغنی (1408 ق/ 1978 م). تکملةالاکمال، ج 3، مکه مکرمه: جامعةام‎القری. معهدالبحوث العلمیه مرکز احیاء التراث الاسلامی.
    • ابن‎کثیر دمشقی، ابوالفدا اسماعیل بن عمر (1407ق/ 1986م). البدایة و النهایة، ج 11، بیروت: دارالفکر.
    • اصطخری، ابوابراهیم (۱۳۴۰). مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    • اشپولر، برتولد (۱۳۶۹). ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه مریم میر احمدی، ج 2، تهران: علمی و فرهنگی.
    • بارتولد، و. (1352). ترکستاننامه، ترجمه کریم کشاورز، ج 1، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    • باسورث، ادموند کلیفورد (1385). تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، ج 1، تهران: امیرکبیر.
    • بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (۱۳۷۴). تاریخ بیهقی، تصحیح خلیل خطیب رهبر، ج 1، تهران: مهتاب.
    • بیهقی، علی بن زید (۱۳۶۱). تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: کتابفروشی فروغی.
    • پیرنیا، محمدکریم (1384). غلامحسین معماریان، تهران: سروش دانش.
    • ثعالبی، عبدالملک بن محمد (2005م). آدابالملوک، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
    • ــــــــــــــــــــــــ (۱۴۲۰ق). یتیمةالدهر فی محاسن أهلالعصر، ج ۴، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    • جرفادقانی، ناصح بن زفر (1374). ترجمۀ تاریخ یمینی، تحقیق جعفر شعار، تهران: علمی و فرهنگی.
    • جیهانی، ابوالقاسم‎بن احمد (۱۳۶۸). اشکالالعالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، مشهد: آستان قدس رضوی.
    • حاکم نیشابوری، ابوعبدالله (۱۳۷۵). تاریخ نیشابور، تهران: آگه.
    • حدودالعالم من المشرق الی المغرب (۱۳۶۲). به کوشش منوچهر ستوده. تهران: کتابخانه طهوری.
    • حموی، یاقوت ‎بن عبدالله (۱۹۹۳). معجمالادبا، تحقیق الدکتور احسان عباس، ج 3، بیروت: دارالمغرب الاسلامی.
    • ـــــــــــــــــــــــ (۱۹۹۵). معجمالبلدان، ج 1 و 2، بیروت: دارصادر.
    • دهخدا، علی‎اکبر (1377). لغتنامه، ج 8، 12، تهران: دانشگاه تهران.
    • سبکی، تاج‎الدین عبدالوهاب بن تقی‎الدین (1۴13ق). طبقات الشافعیة الکبرى، المحقق: د. محمود محمد الطناحی د. عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره: هجر للطباعة و النشر و التوزیع الطبعه.
    • سمعانی، أبوسعید عبدالکریم ‎بن محمد بن منصور التمیمی (۱۳۸2ق/۱۹۶2م). الأنساب، تحقیق عبدالرحمن بن یحیى المعلمى الیمانى، ج 1، 2، 3، 8، 9، 12، حیدر آباد: مجلس دائرةالمعارف العثمانیة.
    • سهمی، حمزه بن یوسف (1407ق/ 1987م). تاریخ جرجان، بیروت: عالم الکتب.
    • شیبانی، محمد بن حسن (۱۳۵۶ق). الجامع الکبیر، ج ۵، حیدرآباد: مطبعه الاستقامه.
    • طبری، محمد بن جریر (۱۳۷۵). تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج 12، تهران: اساطیر.
    • فارسى، عبدالغافر بن اسماعیل (1362ش/ 1403ق). تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، محقق محمدکاظم محمودی، تلخیص ابراهیم بن محمد صریفینی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی.
    • فرای، ریچارد نلسون (۱۳۴۸). بخارا دستاورد قرون وسطا، ترجمه محمود محمودی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    • ــــــــــــــــــ (گردآورنده) (13۵3). تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، از سلسله تحقیقات گروه تاریخ دانشگاه کمبریج، ترجمه حسن انوشه، ج ۴، تهران: امیرکبیر.
    • ــــــــــــــــــ (1388). عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه مسعود رجب‎نیا، تهران: سروش.
    • فروزانی، سید ابوالقاسم (1401). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورۀ سامانیان، تهران: سمت.
    • قفطی، علی بن یوسف (۱۳۷۱). تاریخالحکماء، به کوشش بهمن دارایی، تهران: دانشگاه تهران.
    • کاتب بغدادی، قدامة بن جعفر (۱۳۷۰). الخراج، ترجمه حسین قره‎چانلو، تهران: البرز.
    • کسایی، نورالله (۱۳۷۴). مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران: امیرکبیر.
    • گردیزی، عبدالحی‎ بن ضحاک (۱۳۶۳). زینالاخبار، مقدمۀ محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
    • مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (۱۳۷۴). مروجالذهب و معادنالجوهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج 1، تهران: علمی و فرهنگی.
    • معین‎الفقراء، احمد بن محمود (۱۳۷۰). تاریخ ملازاده در ذکر مزارات بخارا، تصحیج احمد گلچین‎معانی، تهران: مرکز مطالعات ایرانی.
    • مقدسی، محمد بن احمد (۱۳۶۱). احسنالتقاسیم فی معرفةالاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، ج 1 و 2، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
    • مقریزی، احمد بن علی (1418ق). الوعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، ج 4، بیروت، دارالکتب العلمیه.
    • ناجی، محمدرضا (1380). سامانیان دورۀ شکوفایی فرهنگ ایرانیاسلامی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
    • ــــــــــــــ (۱۳8۶). فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان، تهران: امیرکبیر.
    • نرشخی، محمد بن جعفر (1363). تاریخ بخارا، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: توس.
    • نسفی، عمر بن محمد (1378). القند فی ذکر علماء سمرقند، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
    • هروی، جواد (1371). ایران در زمان سامانیان، مشهد: نشر نوند.
    • ــــــــــ (1382). تاریخ سامانیان عصر طلایی ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر.
    • ــــــــــ (1403). تاریخ سامانیان، ج 1 و 2، تهران: امیرکبیر.
    • واعظ بلخی، ابوبکر عبدالله بن عمر. (1350). فضائل بلخ، ترجمه عبدالله بن محمد بن محمد بلخی، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: نیاد فرهنگ ایران.

    مقالهها

    • اروجی، فاطمه و چاهیان، علی‎اصغر (1392). نقش فرهنگ عمومی ایرانیان در تسهیل مسافرت در سده‎های ۳ و ۴ هجری، تاریخ و فرهنگ، ۴۵(90)، ۵۵ - ۸۴.
    • ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1396). وقف در خراسان و ماوراءالنهر؛ از پیدایش سامانیان تا پایان غزنویان، تاریخ اسلام، 18 (72)، 77 - 11۴.
    • چخوویچ، او. د. (1379). اسناد موقوفات اسماعیل سامانی در بخارا، ترجمه لیلا بن روشه، وقف میراث جاویدان، 8 (29)، 7 –
    • زمانی محجوب، حبیب (1392). رباطهای ماوراءالنهر، تاریخ اسلام، 14(56)، 183 –
    • سجادی، سید احمد (1393). آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران، قسمت ۱، وقف میراث جاویدان، 22(۸۵)، 51 –
    • ــــــــــــــــــ (1393)، آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران، قسمت 4، وقف میراث جاویدان، 22(88)، 23 –
    • کسایی، نورالله (1374). ابن حِبّان بستی، تحصیلات، سفرها، آثار علمی و خدمات آموزشی، تحقیقات اسلامی، 10(1 و ۲)، 69 –
    • ــــــــــــ (1378)، وقف در خدمت نهادهای علمی– آموزشی، وقف میراث جاویدان، 7 (27)، 44 –
    • محمدی، ذکرالله، و پرویش، محسن (1392)، دارالعلم‎های دورۀ آل‌بویه و نقش آن در شکوفایی و ارتقاء علم و دانش، تاربخنامه ایران بعد از اسلام، 4(7)، 173 –
    • مهدی‎نژاد، جمال‎الدین، و مقیمی، مهین. (1396)، بررسی تأثیر وقف بر شکل‎گیری مدارس در ایران دورۀ اسلامی، نقش جهان، 7 (1)، 49 –

    پایان‌نامه

    • چاهیان، علی‎اصغر (1395). وقف در ایران از ورود اسلام تا سدۀ هفتم هجری، رسالۀ دکتری، گروه تاریخ دانشکده حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز.