بررسی و تحلیل پراکندگی بیماری‌های وبا و طاعون در ایران و تأثیر آن‌ها بر گسترش بحران‌های اجتماعی 1264-1210 ﻫ. ق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان

2 کارشناس ارشد تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان

-

چکیده

چکیده
وبا و طاعون از جمله بیماری‌های مهلک و ویرانگری است، که بارها در سدۀ سیزدهم هجری قمری در نقاط مختلف ایران شایع شد و تلفات و خسارات فراوانی از خود به جای گذاشت. این دو بیماری تا حدود نزدیک به یک سده پس از 1236ه. ق همه گیری آن در ایران به طور جدی قربانی می‌گرفت. همه ساله تعداد زیادی کودک و پیر و جوان این سرزمین از بین می‌رفتند، اما کوچکترین اقدامی برای مقابله یا حتی کاهش بیماری‌ها برداشته نمی‌شد. اهمیت این غفلت و بی‌توجهی کارگزاران نسبت به این بحران عظیم زمانی بیشتر آشکار می‌شود که به تلفات ناشی از فراگیری این بیماری‌ها توجه نمائیم. در مواردی تا یک سوم منطقه‌ای به علّت ابتلا به این بیماری‌ها فوت می‌کردند. فقدان امکانات بهداشتی و قرنطینه بیماران مهم‌ترین علت فراگیری این بیماری‌ها بود و مهم‌ترین پیامدش، کاهش جمعیت ایران عصر قاجار بود. علاوه بر این، در موردی اعتراض و شورش‌های محلی نسبت به حاکمان به دلیل بی‌توجهی آن‌ها به وضع مردم در این دوره دیده می‌شود. این بحران‌های اجتماعی اگر چه با مسائل دیگری پیوند می‌خورد، لیکن ریشه بسیاری از آن‌ها در همین بی‌توجهی‌ها قرار داشت. بر این اساس، این پژوهش با هدف بررسی آماری و اطلاع‌یابی از پراکندگی بیماری‌های وبا و طاعون در نیم قرن اول حاکمیت قاجارها در ایران، درصدد است تا به این سؤال پاسخ دهد که: «شیوع بیماری‌های طاعون و وبا در ایران در نیم قرن اول حکومت قاجارها، چه تأثیری بر گسترش بحران‌های اجتماعی داشت؟» پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی به این موضوع می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the Distribution of Cholera and Plague in Iran and its Impact on the Social Crisis during 1795- 1847

نویسندگان [English]

  • ali akbar Jafari 1
  • nasrin Foruoghi 2
1 Associate Professor of History, Faculty of Letters and Humanities, University of Isfahan
2 MA in History , Faculty of Letters and Humanities, University of Isfahan
چکیده [English]

Abstract
Cholera and plague are among the destructive and fatal diseases that were common during the 18th and 19th centuries in different parts of Iran, and left a lot of casualties and damages behind. Prevalence of the disease in Iran seriously took victims until nearly a century after 1820. Every year a large number of youngsters, the old people and the children died in the country. However, the slightest measure was not taken to cure or reduce the diseases. The significance of the inadvertency and negligence of the agents towards this grave crisis becomes more apparent when we pay attention to the losses caused by the prevalence of these diseases. In some cases, up to a third of the region died because of the sufferings from this disease.     Lack of sanitary facilities and quarantine of patients are the most common causes for the prevalence of these diseases and the most important consequence of it was the population decline in Iran during Qajar dynasty. In addition, the local protest and revolt against the rulers because of their attention to the people’s situation can be seen in the period. The social crisis although linked with other issues, but has its roots in this disregard. Accordingly, this study aims at finding information and carrying out some statistical analysis about the distribution of cholera and plague in the first half century of Qajar sovereignty over Iran. It also seeks to answer the question: “what were the effects of the Plague and cholera outbreaks in the first half century of Qajar sovereignty over Iran on the expansion of the social crisis?” This study implements a descriptive-analytic approach to address this issue.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Qajar dynasty
  • Cholera
  • Plague
  • Depopulation
  • Poverty
  • Rebellion
−      اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1367)، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، جلد سوم، تهران، دنیای کتاب. ##
--------------------- (1294)، مرآت البلدان، جلد اول، تهران، مطبعه دارالطباعه دولتی. ##
−      امداد، حسن (1387)، فارس در عصر قاجار، شیراز، مؤسسۀ فرهنگی و پژوهشی دانشنامه فارس، نوید شیراز. ##
−      اینووه، ماساجی (1390)، سفرنامۀ ایران: مسافر ژاپنی در ماورالنهر، ایران و قفقاز، ترجمه هاشم رجب‌زاده، کینجی ئه اورا، تهران، طهوری. ##
−      بارنز، آلکس (1366)، سفرنامۀ بارنز، ترجمه حسن سلطانی فر، تهران، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی. ##
−      بل، گرترود (1363)، تصویرهائی از ایران، ترجمه بزرگمهر ریاحی، تهران، خوارزمی. ##
−      برون، ادوارد (1349)، یک سال در میان ایرانیان، ترجمه ذبیح الله منصوری، تهران، معرفت. ##
−      پزشکی، بهروز، بیماری وبا و راه‌های پیشگیری از آن، مجله پیام بانک، هفته سوم و چهارم، شماره 440، 1384. ##
−      تانکوانی، ژی. ام. (1383)، نامه‌هایی دربارۀ ایران و ترکیۀ آسیا، ترجمه ع. ا. سعیدی، تهران، چشمه. ##
−      تیموری، ابراهیم (1392)، تاریخ سیاسی ایران در دورۀ قاجار، جلد اول، تهران، سخن. ##
−      حسینی فراهانی، میرزا محمدحسین (1362)، سفرنامۀ میرزا محمدحسین حسینی فراهانی، تهران، فردوسی. ##
−      جهانگیرمیرزا (1384)، تاریخ نو (شامل حوادث دوره قاجاریه) از سال 1240-1267 قمری، به اهتمام عباس اقبال، تهران، علم. ##
−      خورموجی، محمدجعفر (1363)، حقایق الاخبار ناصری: تاریخ قاجار، به کوشش حسین خدیو جم، چاپ دوم، تهران، نی. ##
−      خودزکو، الکساندر (1391)، نامه‌های گیلان؛ مکاتبات پراکنده از مجموعه‌ی الکساندر خودزکو (کنسول روسیه در گیلان در دهه‌ی 1830 میلادی)، ترجمه فریدون نوزاد، علی امیری، رشت، فرهنگ ایلیا. ##
−      دوبد، بارون (1371)، سفرنامۀ لرستان و خوزستان، ترجمه محمدحسین آریا، تهران، علمی و فرهنگی. ##
−      دیالافوآ (1361)، سفرنامه دیالافوآ، ترجمه همایون فره وشی، چاپ دوم، تهران، کتابفروشی خیام. ##
−      رابینو، یانست لویی (1343)، سفرنامۀ مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، چاپ دوم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب. ##
−      ----------، (1350)، ولایات دارالمرز ایران گیلان، ترجمه جعفر خمامی زاده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران. ##
−      راولینسون، سر هنری، (1362)، سفرنامۀ راولینسون: گذر از ذهاب به خوزستان، ترجمه اسکندر امان اللهی بهاروند، تهران، آگاه. ##
−      سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، نامه‌هایی از عباس میرزا به بهرام میرزا و سایرین، 1245-1248 ﻫ. ق، 7295/295، 10 برگ. ##
−      -----------------------------، نامه‌هایی به اردشیر میرزا قاجار، 1248 ﻫ. ق، 7293/295، 11 برگ. ##
−      ----------------------------، درخواست‌های حسن علی شاهسون در مورد عدم مطالبه مالیات و احتساب مالیات روستاهای اردبیل به‌عوض مواجب خود و برادرزادگانش و پاسخ محمدشاه، 1256 ﻫ. ق، 5065/295، 2 ص. ##
−      -----------------------------، مکاتبات نایب الحکومه نائین به اصفهان در باب امور سیاسی و ملکی، گزارش امور حکومتی یزد و کرمان و همدان، غارتگری پاشاخان در فریدن و کم آبی سمیرم، 1260 ﻫ. ق، 12580/296، 8 ص. ##
−      ساوجی، میرزا موسی (1263 یا 1264 ﻫ. ق) دستور الاطباء فی دفع الطاعون و الوباء، نسخۀ خط شمارۀ 11615 کتابخانۀ ملی. ##
−      سرنا، کارلا (1362)، سفرنامه مادام کارلاسرنا (آدمها و آیین‌ها در ایران)، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، تهران، زوّار. ##
−      سنندجی، میرزا شکرالله (1375)، تحفۀناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، تصحیح حشمت‌الله طبیبی، تهران، امیرکبیر. ##
−      سیف، احمد (1373)، اقتصاد ایران در قرن نوزدهم، تهران، چشمه. ##
−      سولتیکف، پرنس الکسیس (1336)، مسافرت به ایران، ترجمه محسن صبا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب. ##
−      شیرازی، فضل‌الله (1380)، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح ناصر افشار فر، جلد اول، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ##
−      شیروانی، زین‌العابدین (1342)، بستان السیاحه، تهران، سنائی. ##
−      عیسوی، چارلز (1362)، تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار 1332-1215ه. ق)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، گسترده. ##
−      فریزر، جیمز بیلی (1364)، سفرنامه فریزر «معروف با سفر زمستانی»، ترجمه منوچهر امیری، تهران، توس. ##
−      فلور، ویلم (1386)، سلامت مردم در ایران قاجار، ترجمه ایرج نبی پور، بوشهر، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بوشهر. ##
−      فضائی، یوسف (1351)، بابیگری، بهائیگری و کسروی گرایی، تهران: فرخی. ##
−      فوران، جان (1377)، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال 1500 میلادی مطابق با 879 شمسی تا انقلاب، ترجمه احمد تدین، تهران: خدمات فرهنگی رسا. ##
−      فوروکاوا، نوبویوشی (1384)، سفرنامۀ فوروکاوا، ترجمه هاشم رجب‌زاده، کینیجی ئه اورا، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. ##
−      قاجار، محمود میرزا (1389)، تاریخ صاحبقرانی: حوادث تاریخی سلسلۀ قاجار (1190-1248ق)، تصحیح نادره جلالی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ##
−      قاجار، رضاقلی میرزا (1373)، سفرنامۀ رضا قلی میرزا، به کوشش اصغر فرمانفرمائی قاجار، تهران، اساطیر. ##
−      قاضیها، فاطمه (1374)، اسنادی از روند اجرای معاهدۀ ترکمان چای (1245-1250 . ق)، تهران، سازمان اسناد ملی ایران. ##
−      قائم‌مقام فراهانی، ابوالقاسم بن عیسی (1337)، منشآت قائم‌مقام، به اهتمام جهانگیر قائم‌مقامی، تهران، ابن‌سینا. ##
−      کلانتری ضرابی، عبدالرحیم (2536)، تاریخ کاشان، به کوشش ایرج افشار، چاپ سوم، تهران، امیرکبیر. ##
−      کازرونی، محمدابراهیم (1367)، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، تصحیح منوچهر ستوده، گیلان، جهانگیری. ##
−      کریمخان زند، مصطفی (1392)، مواجهه طبابت بومی با بیماری‌های وبا و طاعون در ایران دوره قاجار، تاریخ علم، دوره 10، شماره 2. ##
−      کورف، بارون فیودور (1372)، سفرنامه بارون فیودور کورف، ترجمه اسکندر ذبیحیان، تهران، فکرروز. ##
−      کسروی، احمد (2536)، تاریخ پانصد ساله آذربایجان، چاپ چهارم، تهران، گام. ##
−      کمبریج (1387)، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه تیمور قادری، جلد هفتم، تهران، مهتاب. ##
−      گوبینو، کنت دو (بی‌تا)، سه سال در ایران، ترجمه ذبیح‌الله منصوری، تهران، فرخی. ##
−      لاهیجانی، م. م. (بی‌تا)، جغرافیای گیلان، نجف اشرف، مطبعه النعمان. ##
−      لسان الملک سپهر، محمدتقی (1377)، ناسخ التواریخ: تاریخ قاجاریه، به اهتمام جمشید کیانفر، جلد اول و دوم، تهران، اساطیر. ##
−      مارکام، کلمنت (1367)، تاریخ ایران در دورۀ قاجار، ترجمه میرزا رحیم فرزانه، تهران، فرهنگ ایران. ##
−      مفتون دنبلی، عبدالرزاق (1351)، مآثرسلطانیه: تاریخ جنگ‌های ایران و روس، به اهتمام غلامحسین صدری افشار، تهران، بن سینا. ##
−      مردوخ کردستانی، شیخ محمد (1379)، تاریخ مردوخ، تهران، کارنگ. ##
−      مهندسی ناشناخته (1367)، سفرنامۀ بنادر و جزایر خلیج فارس، تصحیح منوچهر ستوده، گیلان، جهانگیری. ##
−      مأمور رسمی محمدشاه (1368)، دو سفرنامه از جنوب ایران، به اهتمام سیدعلی آل داود، تهران، امیرکبیر. ##
−      مینورسکی، ولادیمیر (1389)، تاریخ تبریز، ترجمه عبدالعلی کارنگ، به کوشش غلامرضا طباطبایی، تبریز، آیدین. ##
−      نائینی، محمدجعفر بن محمدحسین (1353)، جامع جعفری (تاریخ یزد در دوران نادری، زندی و عصر سلطنت فتحعلی شاه)، به کوشش ایرج افشار، تهران، انجمن آثار علمی. ##
−      ناطق، هما (1358)، مصیبت وبا و بلای حکومت، تهران، گسترده. ##
−      -----------، تأثیر اجتماعی و اقتصادی بیماری وبا در دوره قاجار، مجله نگین، شماره 148، 1356. ##
−      نراقی، حسن (1365)، تاریخ اجتماعی کاشان، تهران، علمی و فرهنگی. ##
−      نفیسی، سعید (1372)، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران، جلد دوم، چاپ نهم، تهران، بنیاد. ##
−      واتسن، رابرت گرانت (1340)، تاریخ ایران دورۀ قاجاریه (از ابتدای قرن نوزدهم تا سال 1858)، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، سخن. ##
−      وینگیت، پیتر (1373)، دانشنامۀ پزشکی، ترجمه سیمین معزّی متین، تهران، کتاب ماد (وابسته به نشر مرکز). ##
−      هدایت، رضاقلی خان (1339)، تاریخ روضةالصفای ناصری، جلد نهم، تهران، خیام. ##
−      هولمز، ویلیام ریچارد (1390)، سفرنامۀ ساحل خزر، ترجمه شبنم حجتی سعیدی، رشت، فرهنگ ایلیا. ##
−      هیدن، سون (2535)، کویرهای ایران، ترجمه پرویز رجبی، تهران، نقش جهان. ##