بررسی تحول ساختار فضائی شهر تبریز در دورۀ قاجار با استناد به نقشه‌های تاریخی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

چکیده

چکیده     
شهر تبریز که از پیشینۀ تاریخی غنی برخوردار بوده و در طول تاریخ خود همواره به عنوان شهر اول یا دوم سلسله های حکومتی کشور ایران مطرح بوده است، در دورۀ قاجار با عنوان دارالسلطنه تبریز، ولیعهد نشین و دومین شهر مهم ایران پس از دارالخلافه ناصری محسوب می شده است. اهمیت سیاسی تبریز از یکسو و قرار گیری آن در مرز شمال غربی ایران، این شهر را تبدیل به دروازه ای جهت ورود مدرنیته و پیشرفت های  جهان خارج به کشور کرده بود. از جمله مظاهر این پیشرفت ها، نقشه هایی است که برای اولین بار در دورۀ قاجار از شهرهای مختلف ایران تهیه شده اند. هفت عدد نقشه در طول حکومت قاجار از شهر تبریز تهیه شده که بیشترین تعداد را در میان شهرهای ایران داشته و به عنوان یکی از اسناد معتبر جهت شناخت ساختار فضائی این شهر مهم قلمداد می شوند. از این رو هدف از ارائۀ این مقاله بررسی سیر تحول نقشه های تاریخی شهر تبریز در دورۀ قاجار می باشد تا از این طریق مهم ترین تغییرات در ساختار فضائی این شهر در دورۀ قاجار مشخص گردد.
در این مقاله با توجه به تاریخی بودن موضوع، جمع آوری داده ها به روش توصیفی با رویکرد تاریخی- اسنادی با بهره گیری از متون و منابع انجام خواهد پذیرفت. همچنین تحلیل داده ها و یافته های ناشی از مطالعات به روش تحلیلی- تطبیقی می باشد. در نهایت می توان تغییرات ساختار فضائی شهر تبریز در دورۀ قاجار را به سه دورۀ 1. سرداری نجف قلی خانی و ولیعهدی عباس میرزا ، 2. ولیعهدی ناصرالدین شاه و ولیعهدی مظفرالدین، 3. ولیعهدی محمدشاه و مشروطیت تقسیم بندی نمود و ترسیمات نیز به گونه ای انجام یافته اند که ویژگیهای شاخص در هر دوره را به نمایش گذارده اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The study of spatial structure of Tabriz city in the Qajar era, based on the historical maps

نویسنده [English]

  • lida balilan asl
چکیده [English]

Abstract
The city of Tabriz which prosperous rich historical background and during its history has always been as the first or second city of Iran government lineages; In the Qajar era known as “daralsaltaneh Tabriz” was considered as prince consort and the second most important city after Daralkhlafeh Naseri. Political importance of Tabriz in one hand and based in northwestern of Iran border made the city has become a gateway for entry of abroad (west) modernity and progress into the country. Among the manifestations of these developments,  was the first maps of different cities of Iran during the Qajar era. Seven of the maps was prepared for the city of Tabriz, which has produced the largest number among the cities of Iran and as one of the authentic documents considered for understanding the spatial structure of this important city. So the purpose of this paper is to present the evolution of historical maps of the city of Tabriz in the Qajar period. To force to specified the most important changes in the spatial structure of this city in the Qajar period.
In this paper, according to the historical issue, the method of data collection is descriptive with historical documentary approach that will be taking advantage of the literature (and references). As well as data analysis and findings of studies is in the comparative - analytical method. Finally, the changes of the spatial structure of the city of Tabriz in the Qajar era can be divided into three periods: 1. Gholikhani headed and Abbas Mirza’s Crown Prince, 2. The Crown Princes of nasir aldin shah and mozaffar aldin shah, 3. Mohammad Shah’s Crown Prince and the constitutional period and drawings are done in such a way that represents the characteristics of each period.

  1. . منابع و ماخذ:

    1. ادیب الملک، عبدالعلی (1349)، دافع الغرور، به کوشش ایرج افشار، تهران، چاپخانه بهمن.
    2. ارنولد ویلسون (1363)، سفرنامه ویلسون، ترجمه حسین سعادت نوری، انتشارات بابک.
    3. اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان (1306)، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران.
    4. آگوست بن تان (1354)، سفرنامه بن تان، ترجمه منصوره اتحادیه، تهران، نشر سپهر.
    5. بلیلان اصل، لیدا (1386)، بررسی عوامل تاثیرگذار در سازماندهی فضایی عناصر معماری و شهری تبریز با تاکید بر نقشه دارالسلطنه قراجه داغی 1297ه.ق، طرح پژوهشی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.
    6. بلیلان اصل، لیدا (1388)، بررسی تأثیر راهها بر شکل گیری نظام ساختاری شهر تبریز در دورة قاجار، نشریه جغرافیا و برنامه ریزی (دانشگاه تبریز)، سال 14 ، شماره 29 ، پاییز ، صفحات 60-35.
    7. بلیلان اصل، لیدا، اسلامی، غلامرضا، اعتصام، ایرج (1390)، نقش فضای بینابین در هویت بخشی به گستره ی فضایی بافتهای تاریخی ایران، شماره 8، بهار و تابستان 1390، تابستان 1391
    8. بهاءالدین محمد دنبلی، تاریخ دنابله، نسخه خطی، اهدایی محمد حسین نخجوانی، کتابخانه مرکزی تبریز.
    9. جیمز موریه)1226ه.ق/1811م) (1386)، سفرنامه موریه، ترجمه سری ابوالقاسم، تهران، نشر توس.
    10. حبیبی، سیدمحسن (1375)، از شار تا شهر، تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تأثر، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
    11. خاماچی، بهروز(1368)، زمین لرزه های تبریز، نشر تبریز: ندای شمس.
    12. ژوبر پیرآمده (1374)، مسافرت در ارمنستان و ایران (سفرنامه پیرآمده)، ترجمه عیقلی اعتماد مقدم، تهران، نشر بنیاد فرهنگ ایران.
    13. سپهر، میرزا محمد تقی لسان الملک ( 1377)،  ناسخ التواریخ، تاریخ قاجاریه، به اهتمام جمشید کیان فر، تهران، انتشارات اساطیر.
    14. سلطان زاده، حسین (1376)، تبریز، خشتی استوار در معماری ایران، چاپ صهبا، دفتر پژوهشهای فرهنگی، تهران.
    15. شمیم، علی اصغر (1342)، ایران در دوره قاجاریه، تهران، ابن سینا.
    16. صفامنش،کامران(1379)، شرح و تفسیر نقشه خریطه شهر تبریز در حال انقلاب به تاریخ رمضان 1326 ق سپتامبر 1908 م، نشریه فرهنگ و هنر (اثر)، شماره 31 و 32، بهار و تابستان.    
    17. طباطبایی، سید جواد (1385)، مکتب تبریز و مبانی تجدد خواهی، ستوده، تبریز.
    18. فخاری تهرانی، فرهاد(1379)، نقشه دارالسلطنه تبریز 1327 قمری اسدالله خان مراغه، مجله اثر ،بهار و تابستان 1379 - شماره 31 و 32.
    19. فخاری تهرانی، فرهاد؛ پارسی، فرامرز؛ بانی مسعود، امیر (1385)، بازخوانی نقشه های تاریخی شهر تبریز، چاپ ترسیم، ناشر: شرکت عمران و بهسازی شهری ایران، تهران.
    20. فلاندن، اوژن (1838)، سفرنامۀ فلاندن، ترجمۀ حسین نورصادقی، تهران، انتشارات اشراقی، 1356.
    21. مادام دیولافوا (1361)، سفرنامه مادام دیولافوا، ترجمه همایون سابق، انتشارات کتاب فروشی خیام.
    22. محمد کاظم بن محمد تبریزی (1387)، منظرالاولیاء (در مزارات تبریز و حومه)، تصحیح میرهاشم محدث،  تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
    23. مهریار، محمد؛ فتح الله یف، شامیل؛ فخاری تهرانی، فرهاد؛ قدیری، فرهاد(1378)، اسناد تصویری شهرهای ایرانی دوره قاجار، تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.
    24. نادرمیرزا، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز (1303)، به تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز: چاپ گلشن،  (1373).

    ورهرام، غلامرضا (1385)، نظام سیاسی و سازمان های اجتماعی ایران در عصر قاجار، تهران، معین.